6. สุตฺตตฺถสมุจฺจยภูมิ

[60] พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สาสนํ ติวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ, ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ จฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ ยาว วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ทส รูปอายตนานิ จกฺขุ รูปา จ ยาว กาโย โผฏฺฐพฺพา จ, อยํ รูปกฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ เวทนากายา เวทนากฺขนฺโธ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ยาว มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, อยํ เวทนากฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ สญฺญากายา สญฺญากฺขนฺโธ, รูปสญฺญา ยาว ธมฺมสญฺญา อิเม ฉ สญฺญากายา, อยํ สญฺญากฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ เจตนากายา สงฺขารกฺขนฺโธ, รูปสญฺเจตนา ยาว ธมฺมสญฺเจตนา อิเม ฉ เจตนากายา, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธฯ ตตฺถ ฉ วิญฺญาณกายา วิญฺญาณกฺขนฺโธ, จกฺขุวิญฺญาณํ ยาว มโนวิญฺญาณํ อิเม ฉ วิญฺญาณกายา, อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ อิเม ปญฺจกฺขนฺธาฯ

เตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอเตสํ ปริญฺญาฯ ตตฺถ กตโม ขนฺธตฺโถ? สมูหตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ปุญฺชตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ราสตฺโถ ขนฺธตฺโถฯ ตํ ยถา ทพฺพกฺขนฺโธ วนกฺขนฺโธ ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ วายุกฺขนฺโธ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สพฺพสงฺคโหว เอวํ ขนฺธตฺโถฯ

ตตฺถ อฏฺฐารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ…เป.… มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุฯ เอตาโย อฏฺฐารส ธาตุโยฯ ตาสํ ปริญฺญา อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ เอสา เอตาสํ ปริญฺญาฯ ตตฺถ โก ธาตุอตฺโถ? วุจฺจเต อวยวตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ อวยโวติ จกฺขุ โน ปสาโท จกฺขุธาตุฯ เอวํ ปญฺจสุ ธาตูสุ ปุน ราคววจฺเฉทตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ ววจฺฉินฺนา หิ จกฺขุธาตุฯ เอวํ ปญฺจสุ ปุนราห เอกนฺติปกตฺยตฺเถน ธาตุอตฺโถติ วุจฺจเตฯ ตํ ยถา, ปกติยา อยํ ปุริโส ปิตฺติโก เสมฺหิโก วาติโก สนฺนิปาติโกติ เอวํ ปกติจกฺขุธาตุ ทสนฺนํ ปิยา จ สพฺเพสุ อินฺทฺริเยสุ…เป.… วิสภาคตฺโถ ธาตุอตฺโถฯ

ตตฺถ ทฺวาทสายตนานิ กตมานิ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ ฉ พาหิรานิฯ จกฺขายตนํ ยาว มนายตนนฺติ อชฺฌตฺติกํ, รูปายตนํ ยาว ธมฺมายตนนฺติ พาหิรํฯ เอตานิ ทฺวาทส อายตนานิฯ เอเตสํ กา ปริญฺญา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ, เอสา เอเตสํ ปริญฺญาฯ

อปิ จ ทฺวิธา ปริญฺญา ญาตปริญฺญา จ ปหานปริญฺญา จฯ ตตฺถ ญาตปริญฺญา นาม อนิจฺจํ ทุกฺขํ สญฺญา อนตฺตาติ, เอสา ญาตปริญฺญาฯ ปหานปริญฺญา ปน ฉนฺทราคปฺปหานา, เอสา ปหานปริญฺญาฯ ตตฺถ กตโม อายตนตฺโถ? วุจฺจเต อาการตฺโถ อายตนตฺโถฯ ยถา สุวณฺณากโร ทุพฺพณฺณากโร, ยถา ทฺวีหิ เตหิ อากาเรหิ เต เต คาวา อุตฺติฏฺฐนฺติฯ เอวํ เอเตหิ จิตฺตเจตสิกา คาวา อุตฺติฏฺฐนฺติ กมฺมกิเลสา ทุกฺขธมฺมา จฯ ปุนราห อายทานตฺโถ อายตนตฺโถฯ ยถา รญฺโญ อายทาเนหิ อาโย ภวติ, เอวํ อายทานตฺโถ อายตนตฺโถฯ

[61] จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค จฯ ทุกฺขํ ยถา สมาเสน ธมฺมาจริยํ มานสญฺจ, สมุทโย สมาเสน อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, นิโรโธ สมาเสน วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ, มคฺโค สมาเสน สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ

ตตฺถ สตฺตติํส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา กตเม? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ยาว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เอวเมเต สตฺตติํส โพธิปกฺขิกา ธมฺมาฯ เย ธมฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาวกานํ จ นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตีติ, โส มคฺโค จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สมฺมปฺปธานํ…เป.… อิทฺธิปาทํ…เป.… อินฺทฺริยานิ…เป.… พลานิ…เป.… ตตฺถ โก อินฺทฺริยตฺโถ? อินฺทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อาธิปเตยฺยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, ปสาทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อสาธารณํ กสฺส กิริยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ อนวปริยตฺโถ พลตฺโถ, ถามตฺโถ พลตฺโถ, อุปาทายตฺโถ พลตฺโถ, อุปตฺถมฺภนตฺโถ พลตฺโถฯ

ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? สมฺมาทิฏฺฐิ ยาว สมฺมาสมาธิฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ขนฺโธ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จฯ ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธฯ ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาวายาโม โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธฯ โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป ยา จ สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธฯ เอวํ ตาโย ติสฺโส สิกฺขาฯ เอวํ ตีหากาเรหิ ทส ปทานิ…เป.…ฯ

ตตฺถ โยคาวจโร สีลกฺขนฺเธ ฐิโต โทสํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, โทสานุสยํ สมูหนติ, โทสสลฺลํ อุทฺธรติ, ทุกฺขเวทนํ ปริชานาติ, กามธาตุํ สมติกฺกมติฯ สมาธิกฺขนฺเธ ฐิโต โลภํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, ราคานุสยํ สมูหนติ, โลภสลฺลํ อุทฺธรติ, สุขเวทนํ ปริชานาติ, รูปธาตุํ สมติกฺกมติฯ ปญฺญากฺขนฺเธ ฐิโต โมหํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, อวิชฺชานุสยํ สมูหนติ, โมหสลฺลํ ทิฏฺฐิสลฺลญฺจ อุทฺธรติ, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปริชานาติ, อรูปธาตุํ สมติกฺกมติฯ อิติ ตีหิ ขนฺเธหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ น อุปาทิยติ, จตฺตาริ สลฺลานิ อุทฺธรติ, ติสฺโส เวทนา ปริชานาติ, เตธาตุกํ สมติกฺกมติฯ

[62] ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อญฺญาณนฺติ วิตฺถาเรน ยถา โส ปาณสชฺเชสุ กถํกถา กาตพฺพํฯ ตตฺถ กตมํ วิญฺญาณํ? ฉ วิญฺญาณกายา เวทนา สญฺญา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร, อิทํ นามํฯ ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปสฺส ปญฺญตฺติํฯ อิติ ปุริมกญฺจ นามํ อิทญฺจ รูปํ ตทุภยํ นามรูปนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ฉฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, จกฺขุ อชฺฌตฺติกํ อายตนํ ยาว มโน อชฺฌตฺติกํ อายตนํฯ ผสฺโสติ ฉ ผสฺสกายา จกฺขุสมฺผสฺโส ยาว มโนสมฺผสฺโสติ ผสฺโสฯ ฉ เวทนากายา เวทนาฯ ตณฺหาติ ฉ ตณฺหากายา ตณฺหาฯ อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อุปาทานํฯ ภโวติ ตโย ภวา กามภโว รูปภโว อรูปภโวฯ ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา ปฐมํ ขนฺธานํ ปฐมํ ธาตูนํ ปฐมํ อายตนานํ อุปฺปตฺติ ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อยํ ชาติฯ ตตฺถ กตมา ชรา? ชรา นาม ยํ ตํ ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา ปวิวิตฺตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ วิวณฺณตํ ภคฺโค ตํ ชรา หียนา ปหียนา อายุโน หานิ สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริเภโท อุปนาโห ปริปาโก, อยํ ชราฯ ตตฺถ กตมํ มรณํ? มรณํ นาม ยํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุติ จวนตา มรณํ กาลงฺกิริยา อุทฺธุมาตกานํ เภโท กายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท, อิทํ มรณํฯ อิติ ปุริมิกา จ ชรา อิทญฺจ มรณํ ตทุภยํ ชรามรณํฯ

ตตฺถ อนฺธการติมิสา ยถาภูตํ อปฺปชานนลกฺขณา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํ หฯ อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อุปจยปุนพฺภวาภิโรปนปจฺจุปฏฺฐานาฯ เต วิญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ วตฺถุ สวิญฺญตฺติลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํฯ อเนกสนฺนิสฺสยลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ สฬายตนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อินฺทฺริยววตฺถาปนลกฺขณํ สฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺฐานํ ฯ สนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺฐานํฯ อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อาทานปริหนนลกฺขณํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺฐานํ ฯ นานาคติวิกฺเขปลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ขนฺธานํ ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺฐานํฯ อุปนยปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ อายุกฺขยชีวิตอุปโรธลกฺขณํ มรณํ, ตํ ทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺฐานํฯ โสจนลกฺขโณ โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺฐานํฯ วจีนิจฺฉารณลกฺขโณ ปริเทโว, โส อุปายาสสฺส ปทฏฺฐานํฯ เย อายาสา เต อุปายาสาฯ

นว ปทานิ ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติฯ กตมานิ นว ปทานิ? ทฺเว มูลกิเลสา, ตีณิ อกุสลมูลานิ, จตฺตาโร วิปลฺลาสาฯ ตตฺถ ทฺเว มูลกิเลสา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห จฯ จตฺตาโร วิปลฺลาสา [อ. นิ. 4.49] – ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ

[63] ตตฺถ อวิชฺชา นาม จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ อญฺญาณํ, อยํ อวิชฺชาฯ ภวตณฺหา นาม โย ภเวสุ ราโค สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ ภวตณฺหาฯ

ตตฺถ กตโม โลโภ อกุสลมูลํ?

โลโภ นาม โส เตสุ เตสุ ปรวตฺถูสุ ปรทพฺเพสุ ปรฏฺฐาเนสุ ปรสาปเตยฺเยสุ ปรปริคฺคหิเตสุ โลโภ ลุพฺภนา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ โลโภ อกุสลมูลํฯ กสฺเสตํ มูลํ? โลโภ โลภชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ, ตถา ยถา ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ

ตตฺถ กตโม โทโส อกุสลมูลํ?

โส สตฺเตสุ อาฆาโต อกฺขนฺติ อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท ปโทโส อนตฺถกามตา เจตโส ปฏิฆาโต, อยํ โทโส อกุสลมูลํฯ

กสฺเสตํ มูลํ?

โทสชสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ

ตตฺถ กตโม โมโห อกุสลมูลํ?

ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อนภิสมโย อสมฺปชฺชคฺคาโห อปฺปฏิเวโธ โมโห มุยฺหนา สมฺโมโห สมฺมุยฺหนา อวิชฺชา ตโม อนฺธกาโร อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อจฺฉทนํ [อเวจฺฉทนํ (ปี. ก.)] อปสจฺฉาคมนํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ โมโห อกุสลมูลํฯ

กสฺเสตํ มูลํ?

โมหชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ

ตตฺถ วิปลฺลาสา ชานิตพฺพา, วิปลฺลาสานํ วตฺถุ ชานิตพฺพํฯ ยํ วิปลฺลาสํ สิยา, ตํ ชานิตพฺพํฯ ตตฺถ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ วิปลฺลาสานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิฯ กตโม เอโก วิปลฺลาโส จ, เยน ปฏิปกฺเขน วิปลฺลาสิตํ คณฺหาติ?

‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ, อยํ เอโก วิปลฺลาโสฯ

กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ?

กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา จฯ อิมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิฯ

กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ?

สญฺญา จิตฺตํ ทิฏฺฐิ จฯ อิมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิฯ

ตตฺถ มนาปิเก วตฺถุมฺหิ อินฺทฺริยวตฺเถ วณฺณายตเน วา โย นิมิตฺตสฺส อุคฺคาโห, อยํ สญฺญาวิปลฺลาโสฯ ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ สติ วิญฺญตฺติ, อยํ จิตฺตวิปลฺลาโสฯ ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส ตมฺหิ รูเป ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ยา ขนฺติ รุจิ อุเปกฺขนา นิจฺฉโย ทิฏฺฐิ นิทสฺสนํ สนฺตีรณา, อยํ ทิฏฺฐิวิปลฺลาโสฯ ตตฺถ วตฺถุเภเทน กาเยสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ภวนฺติฯ

ตโย กาเย ตโย เวทนาย ตโย จิตฺเต ตโย ธมฺเม, จตฺตาโร สญฺญาวิปลฺลาสา จตฺตาโร จิตฺตวิปลฺลาสา จตฺตาโร ทิฏฺฐิวิปลฺลาสา, อายตนูปจยโต จกฺขุวิญฺญาณสญฺญาสมงฺคิสฺส รูเปสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ยาว มโน สญฺญาสมงฺคิสฺส, ธมฺเมสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ฉ ทฺวาทสกา จตฺตาริ วิปลฺลาสา ภวนฺติฯ อารมฺมณนานตฺตโต หิ อปริมิตสงฺเขยฺยานํ สตฺตานํ [อตฺตานํ (ก.)] อปริมิตมสงฺเขยฺยา วิปลฺลาสา ภวนฺติ หีนุกฺกฏฺฐมชฺฌิมตายฯ

[64] ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ ภวนฺติฯ โย รูปกฺขนฺโธ, โส กาโย อตฺตภาววตฺถุฯ โย เวทนากฺขนฺโธ, โส เวทนา อตฺตภาววตฺถุฯ โย สญฺญากฺขนฺโธ จ สงฺขารกฺขนฺโธ จ, เต ธมฺมา อตฺตภาววตฺถุฯ โย วิญฺญาณกฺขนฺโธ, โส จิตฺตํ อตฺตภาววตฺถุฯ อิติ ปญฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิฯ ตตฺถ กาเย ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ภวติฯ เอวํ เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ จ อตฺตวิปลฺลาโส ภวติฯ ตตฺถ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ สมุคฺฆาตนตฺถํ ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน เทเสติ ปญฺญเปติ กาเย กายานุปสฺสี วิหรโต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตติ, เอวํ เวทนาสุ, จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ กาตพฺพํฯ

ตตฺถ อนฺธการติมิสา อปฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปสาตรูปํ ปทฏฺฐานํฯ อตฺตาสยวญฺจนาลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺฐานํฯ อิธ วิวาทลกฺขโณ โทโส, ตสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺฐานํฯ วตฺถุวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ โมโห, ตสฺส มิจฺฉาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตานํ ธมฺมานํ อวินาสคฺคหณลกฺขณา นิจฺจสญฺญา, ตสฺสา สพฺพสงฺขารา ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺโสปคมนลกฺขณา สุขสญฺญา, ตสฺสา มมงฺกาโร ปทฏฺฐานํฯ ธมฺเมสุ อุปคมนลกฺขณา อตฺตสญฺญา , ตสฺสา อหงฺกาโร ปทฏฺฐานํฯ วณฺณสงฺคหณลกฺขณา สุภสญฺญา, ตสฺสา อินฺทฺริยอสํวโร ปทฏฺฐานํฯ เอเตหิ นวหิ ปเทหิ อุทฺทิฏฺเฐหิ สพฺโพ อกุสลปกฺโข นิทฺทิฏฺโฐ ภวติ, โส จ โข พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปญฺญวตา โน ทุปฺปญฺเญน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตนฯ

นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคโห สโมสรณํ คจฺฉนฺติฯ กตมานิ นว ปทานิ? สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา อสุภสญฺญา จฯ

ตตฺถ กตโม สมโถ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ ฐานํ ปฏฺฐานํ อุปฏฺฐานํ สมาธิ สมาธานํ อวิกฺเขโป อวิปฺปฏิสาโร วูปสโม มานโส เอกคฺคํ จิตฺตสฺส, อยํ สมโถฯ

ตตฺถ กตมา วิปสฺสนา? ขนฺเธสุ วา ธาตูสุ วา อายตเนสุ วา นามรูเปสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ วา ธมฺเมสุ ทุกฺเขสุ วา สมุทเยสุ วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กุสลากุสเลสุ วา ธมฺเมสุ สาวชฺชอนวชฺเชสุ วา กณฺหสุกฺเกสุ วา เสวิตพฺพอเสวิตพฺเพสุ วา โส ยถาภูตํ วิจโย ปวิจโย วีมํสา ปรวีมํสา คาหนา อคฺคาหนา ปริคฺคาหนา จิตฺเตน ปริจิตนา ตุลนา อุปปริกฺขา ญาณํ วิชฺชา วา จกฺขุ พุทฺธิ เมธา ปญฺญา โอภาโส อาโลโก อาภา ปภา ขคฺโค นาราโจ [นารชฺโช (ปี. ก.)] ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺคงฺคํ, อยํ วิปสฺสนาฯ เตเนสา วิปสฺสนา อิติ วุจฺจติ วิวิธา วา เอสา วิปสฺสนาติ, ตสฺมา เอสา วิปสฺสนาติ วุจฺจติฯ ทฺวิธา เจสา หิ วิปสฺสนา ธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ทฺวิธา อิมาย ปสฺสติ สุภญฺจ อสุภญฺจ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ เสวิตพฺพญฺจ อเสวิตพฺพญฺจ กมฺมญฺจ วิปากญฺจ พนฺธญฺจ วิโมกฺขญฺจ อาจยญฺจ อปจยญฺจ ปวตฺติญฺจ นิวตฺติญฺจ สํกิเลสญฺจ โวทานญฺจ, เอวํ วิปสฺสนาติ วุจฺจติฯ อถ วา วิอิติ อุปสคฺโค ปสฺสนาติ อตฺโถ ตสฺมา วิปสฺสนาติ วุจฺจเต, อยํ วิปสฺสนาฯ

[65] ตตฺถ ทฺเว โรคา สตฺตานํ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, เอเตสํ ทฺวินฺนํ โรคานํ นิฆาตาย ภควตา ทฺเว เภสชฺชานิ วุตฺตานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ อิมานิ ทฺเว เภสชฺชานิ ปฏิเสเวนฺโต ทฺเว อโรเค สจฺฉิกโรติ ราควิราคํ เจโตวิมุตฺติํ อวิชฺชาวิราคญฺจ ปญฺญาวิมุตฺติํฯ ตตฺถ ตณฺหาโรคสฺส สมโถ เภสชฺชํ, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อโรคํฯ อวิชฺชาโรคสฺส วิปสฺสนาเภสชฺชํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อโรคํฯ

เอวญฺหิ ภควา จาห, ‘‘ทฺเว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา [ปสฺส ที. นิ. 3.352] นามญฺจ รูปญฺจ, ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’’ติฯ ตตฺถ สมถํ ภาเวนฺโต รูปํ ปริชานาติ, รูปํ ปริชานนฺโต ตณฺหํ ปชหติ, ตณฺหํ ปชหนฺโต ราควิราคา เจโตวิมุตฺติํ สจฺฉิกโรติ, วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นามํ ปริชานาติ, นามํ ปริชานนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ, อวิชฺชํ ปชหนฺโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติํ สจฺฉิกโรติฯ ยทา ภิกฺขุโน ทฺเว ธมฺมา ปริญฺญาตา ภวนฺติ นามญฺจ รูปญฺจ, ตถาสฺส ทฺเว ธมฺมา ปหีนา ภวนฺติ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จฯ ทฺเว ธมฺมา ภาวิตา ภวนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา ภวนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ เอตฺตาวตา ภิกฺขุ กตกิจฺโจ ภวติฯ เอสา โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ ตสฺส อายุปริยาทานา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปโรธา อิทญฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อญฺญญฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ โย อิเมสํ ขนฺธานํ ธาตุอายตนานํ นิโรโธ วูปสโม อญฺเญสญฺจ ขนฺธธาตุอายตนานํ อปฺปฏิสนฺธิ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ

ตตฺถ กตมํ อโลโภ กุสลมูลํ? ยํธาตุโก อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อนิจฺฉา อปตฺถนา อกนฺตา อนชฺโฌสานํฯ อยํ อโลโภ กุสลมูลํฯ กสฺเสตํ มูลํ? อโลภชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ อถ วา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค กุสลนฺติ วุจฺจติ, โส ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํฯ กตเมสํ ติณฺณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสมาธิสฺส จ อิเมสํ มูลนฺติ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ กตมํ อโทโส กุสลมูลํ? ยา สตฺเตสุ วา สงฺขาเรสุ วา อนฆาโต อปฺปฏิฆาโต อพฺยาปตฺติ อพฺยาปาโท อโทโส เมตฺตา เมตฺตายนา อตฺถกามตา หิตกามตา เจตโส ปสาโท, อยํ อโทโส กุสลมูลํฯ กสฺเสตํ มูลํ? อโทสชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ อถ วา ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํฯ กตเมสํ ติณฺณํ? สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส จ อิเมสํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺถ กตมํ อโมโห กุสลมูลํ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺมา จ ปจฺจาคโม ปฏิเวโธ อโมโห อสมฺมุยฺหนา อสมฺโมโห วิชฺชาปกาโส อาโลโก อนาวรณํ เสกฺขานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ อโมโห กุสลมูลํฯ กสฺเสตํ มูลํ? อโมหชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํฯ อถ วา ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ เอตํ มูลํฯ กตเมสํ ทฺวินฺนํ? สมฺมาทิฏฺฐิยา จ สมฺมาสติยา จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติฯ เอวํ อิเมสํ ตีหิ กุสลมูเลหิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โยเชตพฺโพฯ

[66] ตตฺถ กตมา อนิจฺจสญฺญา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติ จ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนิจฺจสญฺญาฯ ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อนิจฺจสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโทฯ

ตตฺถ กตมา ทุกฺขสญฺญา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ ทุกฺขสญฺญาฯ ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? ทุกฺขสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อาลสฺเส สํปมาเท วิมฺหเย จ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโทฯ

ตตฺถ กตมา อนตฺตสญฺญา? ‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนตฺตา’’ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนตฺตสญฺญาฯ ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท, อนตฺตสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อหงฺกาโร จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ, มมงฺกาโร น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโทฯ

ตตฺถ กตมา อสุภสญฺญา? ‘‘สตฺต สงฺขารา อสุภา’’ติ ยา สญฺญา สญฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อสุภสญฺญาฯ ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อสุภสญฺญาย ภาวิตาย พหุลีกตาย สุภนิมิตฺเต จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺฐหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺฐหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโทฯ

ตตฺถ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริญฺญา ภควตา เทสิตา, โย ตตฺถ อสุภสญฺญา รูปกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, ทุกฺขสญฺญา เวทนากฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, อนตฺตสญฺญา สญฺญากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํ, อนิจฺจสญฺญา วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ปริญฺญตฺตํฯ

ตตฺถ สมเถน ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ, วิปสฺสนา อวิชฺชํ สมุคฺฆาเตติ, อโทเสน โทสํ สมุคฺฆาเตติ, อโมเหน โมหํ สมุคฺฆาเตติ, อนิจฺจสญฺญาย นิจฺจสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, ทุกฺขสญฺญาย สุขสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, อนตฺตสญฺญาย อตฺตสญฺญํ สมุคฺฆาเตติ, อสุภสญฺญาย สุภสญฺญํ สมุคฺฆาเตติฯ

จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมํ ยถาภูตํ ปฏิเวธลกฺขณา วิปสฺสนา, ตสฺสา สพฺพเนยฺยํ ปทฏฺฐานํฯ อิจฺฉาปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี ปทฏฺฐานํฯ อพฺยาปาทลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฏฺฐานํฯ วตฺถุอปฺปฏิหตลกฺขโณ อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตานํ ธมฺมานํ วินาสคฺคหณลกฺขณา อนิจฺจสญฺญา, ตสฺสา อุทยพฺพโย ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺสสญฺชานนลกฺขณา ทุกฺขสญฺญา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมอนุปคมนลกฺขณา อนตฺตสญฺญา, ตสฺสา ธมฺมสญฺญา ปทฏฺฐานํฯ วินีลกวิปุพฺพกอุทฺธุมาตกสมุคฺคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺฐานํฯ อิเมสุ นวสุ ปเทสุ อุปทิฏฺเฐสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข อุปทิฏฺโฐ ภวติ, โส จ พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปญฺญวตา โน ทุปฺปญฺเญน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตนาติฯ

[67] ตตฺถ นิจฺจสญฺญาธิมุตฺตสฺส อปราปรํ จิตฺตํ ปณาเมนฺโต สติมปจฺจเวกฺขโต อนิจฺจสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ สุขสฺสาทาธิมุตฺตสฺส อิริยาปถสฺส อคติมปจฺจเวกฺขโต ทุกฺขสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, ขนฺธธาตุอายตเนสุ อตฺตาธิมุตฺตสฺส นานาธาตุอเนกธาตุวินิพฺโภคมปจฺจเวกฺขโต อนตฺตสญฺญา น อุปฏฺฐาติ, วณฺณสณฺฐานาภิรตสฺส กาเย สุภาธิมุตฺตสฺส จ วิปฺปฏิจฺฉนฺนา อสุภสญฺญา น อุปฏฺฐาติฯ

อวิปฺปฏิสารลกฺขณา สทฺธา, สทฺทหนา ปจฺจุปฏฺฐานํฯ ตสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปทฏฺฐานํฯ เอวญฺหิ วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] สทฺธินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ

สูราอปฏิกฺเขปนลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยารมฺโภ ปจฺจุปฏฺฐานํฯ ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปทฏฺฐานํฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] วีริยินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุฯ

สติ สรณลกฺขณา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปทฏฺฐานํฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา สตินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ

เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, อวิกฺเขปปจฺจุปฏฺฐาโน, ตสฺส จตฺตาริ ญาณานิ ปทฏฺฐานํฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา สมาธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ ฌาเนสุฯ

ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ภูตตฺถสนฺตีรณา ปจฺจุปฏฺฐานา, ตสฺส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปทฏฺฐานํฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] ปญฺญินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหิํ ทฏฺฐพฺพํ, จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ

จตฺตาริ จกฺกานิ [ปสฺส อ. นิ. 4.31] ปติรูปเทสวาโส จกฺกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย จกฺกํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ จกฺกํ, ปุพฺเพ กตปุญฺญตา จกฺกํฯ ตตฺถ อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ ปติรูปเทสวาโส, โส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺฐานํฯ อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ สปฺปุริสฺสูปนิสฺสโย, โส อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺฐานํฯ สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ อตฺตสมฺมาปณิธานํ, ตํ ปุญฺญานํ ปทฏฺฐานํฯ กุสลธมฺโมปจยลกฺขณํ ปุญฺญํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺฐานํฯ

เอกาทสสีลมูลกา ธมฺมา สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ…เป.… โส วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนาฯ ตตฺถ เวรมณิลกฺขณํ สีลํ, ตํ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํฯ น อตฺตานุวาทลกฺขโณ อวิปฺปฏิสาโร, โส ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺฐานํฯ อภิปฺปโมทนลกฺขณํ ปาโมชฺชํ, ตํ ปีติยา ปทฏฺฐานํฯ อตฺตมนลกฺขณา ปีติ , สา ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺฐานํฯ กมฺมนิยลกฺขณา ปสฺสทฺธิ, สา สุขสฺส ปทฏฺฐานํฯ อพฺยาปาทลกฺขณํ สุขํ, ตํ สมาธิโน ปทฏฺฐานํฯ อวิกฺเขปนลกฺขโณ สมาธิ, โส ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อวิปรีตสนฺตีรณลกฺขณา ปญฺญา, สา นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํ อนาลยนลกฺขณา นิพฺพิทา, สา วิราคสฺส ปทฏฺฐานํฯ อสํกิเลสลกฺขโณ วิราโค, โส วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ อกุสลธมฺมวิเวกลกฺขณา วิมุตฺติ, สา วิมุตฺติโน โวทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ

[68] จตสฺโส อริยภูมิโย จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ ตตฺถ โย ยถาภูตํ ปชานาติ, เอสา ทสฺสนภูมิฯ

โสตาปตฺติผลญฺจ โส ยถาภูตํ ปชานิตฺวา นิพฺพินฺทติ, อิทํ ตนุกามราคสฺส ปทฏฺฐานํ พฺยาปาทานํฯ สกทาคามิผลญฺจ สณฺหํ วิรชฺชติ, อยํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติฯ อนาคามิผลญฺจ ยํ อวิชฺชาวิราคา วิมุจฺจติ, อยํ กตาภูมิฯ อรหตฺตญฺจ สามญฺญผลานีติ โก วจนตฺโถ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สามญฺญํ, ตสฺเสตานิ ผลานิ สามญฺญผลานีติ วุจฺจติฯ กิสฺส พฺรหฺมญฺญผลานีติ วุจฺจนฺเต? พฺรหฺมญฺญอริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส ตานิ ผลานีติ พฺรหฺมญฺญผลานีติ วุจฺจนฺเตฯ

ตตฺถ โสตาปนฺโน กถํ โหติ? สห สจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส จ, อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา ปริกฺขยา อริยสาวโก โหติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติฯ

ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺฐิ? อสฺสุตวา พาโล ปุถุชฺชโน ยาว อริยธมฺเม อโกวิโท, โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ยาว วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ, โส อิเมสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาโห วา อตฺตนิยคฺคาโห วา เอโสหมสฺมิ เอกสฺมิํ วสวตฺติโก [อวตฺติโต (ปี. ก.)] ปกฺขิตฺโต อนุคฺคโห อนุสยนฺโต องฺคมงฺคนฺติ ปรติฯ ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺฐินิชฺฌายนา อภิปฺปสนฺนา, อยํ วุจฺจเต สกฺกายทิฏฺฐีติฯ

ตตฺถ ปญฺจ ทิฏฺฐิโย อุจฺเฉทํ ภชนฺติฯ กตมาโย ปญฺจ? รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อิมาโย ปญฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ, อวเสสาโย ปนฺนรส สสฺสตํ ภชนฺติฯ อิติ สกฺกายทิฏฺฐิปหานา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ ปหียนฺติฯ ปหานา อุจฺเฉทํ สสฺสตญฺจ น ภชติฯ อิติ อุจฺเฉทสสฺสตปฺปหานา อริยสาวกสฺส น กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตํ ภวติ, อญฺญา วา โลกุตฺตราย สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ กถํ ปน สกฺกายทิฏฺฐิ น ภวติ? อิธ อริยสาวโก สุตวา โหติ, สพฺโพ สุกฺกปกฺโข กาตพฺโพ, ยาว อริยธมฺเมสุ โกวิโท รูปํ อนตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิญฺญาณํ…เป.… เอวมสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส สกฺกายทิฏฺฐิ น ภวติฯ

กถํ วิจิกิจฺฉา น ภวติ? อิธ อริยสาวโก พุทฺเธ น กงฺขติ, น วิจิกิจฺฉติ อภิปฺปสีทติ, อิติปิ โส ภควาติ สพฺพํฯ ธมฺเม น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ สพฺพํฯ ยาว ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ, อิมินา ทุติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติฯ สงฺเฆ น กงฺขติ…เป.… ยาว ปูชา เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ, อิมินา ตติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติฯ

สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติฯ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติฯ ตณฺหานิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติฯ ยาว พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา ทุกฺเข วา สมุทเย วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กงฺขายนา วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวธาปถา อาสปฺปนา [อปฺปนา (ปี. ก.) ธ. ส. 1008 นิกฺเขปกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ] ปริสปฺปนา อนวฏฺฐานํ อธิฏฺฐาคมนํ [อนิฏฺฐาคมนํ (ก.)] อเนกํโส อเนกํสิกตา, เต ตสฺส ปหีนา ภวนฺติ ปณุนฺนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ

[69] ตตฺถ สีลพฺพตปรามาโส ทฺวิธา – สีลสฺส วา สุทฺธสฺส วาฯ ตตฺถ สีลสฺส สีลพฺพตปรามาโส อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา ตตฺถ กโปตปาทาหิ อจฺฉราหิ สทฺธิํ กีฬิสฺสามิ รมิสฺสามิ ปริจริสฺสามีติฯ ยถาภูตทสฺสนนฺติ รุจิวิมุตฺติ ราโค ราคปริวตฺตกา ทิฏฺฐิรูปนา ปสฺสนา อสนฺตุสฺสิตสฺส สีลพฺพตปรามาโสฯ ตตฺถ กตโม สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส? อิเธกจฺโจ สีลํ ปรามสติ, สีเลน สุชฺฌติ, สีเลน นียติ, สีเลน มุจฺจติ, สุขํ วีติกฺกมติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมติ อนุปาปุณาติ อุปริเมนฯ ตทุภยํ สีลวตํ ปรามสติ ตทุภเยน สีลวเตน สุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ นียนฺติ, สุขํ วีติกฺกมนฺติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, อนุปาปุณนฺตีติ อวิสุจิกรํ ธมฺมํ อวิมุตฺติกรํ ธมฺมํ วิสุจิโต วิมุตฺติโต ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ มุตฺติ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺฐินิชฺฌายนา ปสฺสนา, อยํ สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโสฯ

เอเต อุโภ ปรามาสา อริยสาวกสฺส ปหีนา ภวนฺติ ยาว อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, โส สีลวา ภวติ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อกฺขณฺเฑหิ ยาว อุปสมสํวตฺตนิเกหิฯ อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา สุตวา อริยสาวโก ภวติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม, สพฺพํฯ

สหสจฺจาภิสมยา, อิติ โก วจนตฺโถ? จตฺตาโร อภิสมยา, ปริญฺญาภิสมโย ปหานาภิสมโย สจฺฉิกิริยาภิสมโย ภาวนาภิสมโยฯ

ตตฺถ อริยสาวโก ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติฯ กิํ การณํ? ทุกฺขสฺส ปริญฺญาภิสมโย, สมุทยสฺส ปหานาภิสมโย, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโยฯ สมถวิปสฺสนาย กถํ อภิสเมติ? อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺเธตฺวา ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสติฯ ตตฺถ โย อุปนิพนฺโธ, อยํ สมโถฯ ยา ปริโยคาหนา, อยํ วิปสฺสนาฯ ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขาติ ปสฺสโต โย ปญฺจกฺขนฺเธสุ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานา อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา ปหียติฯ ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํฯ โย ตตฺถ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา, อยํ สมุทโยฯ ยํ ตสฺส ปหานํ, โส นิโรโธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, เอวํ เตสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ อภิสมโย ภวติฯ เตนาห ภควา ‘‘สหสจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติฯ

[70] ตตฺถ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติฯ กิํ การณา? ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมโย, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมโยฯ

เอวํ ทิฏฺฐนฺโต ยถา นาวา ชลํ คจฺฉนฺตี จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ปาริมํ ตีรํ ปาเปติ, โอริมํ ตีรํ ชหติ, ภารํ วหติ, โสตํ ฉินฺทติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ , ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติฯ ยถา วา สูริโย อุทยนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, สีตํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป.… ยถา ปทีโป ชลนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, อุปาทานํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป.…ฯ

ยทา อริยสาวโก โสตาปนฺโน ภวติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ทสฺสนภูมิฯ โสตาปตฺติผลญฺจ โสตาปตฺติผเล ฐิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ยุคนทฺธา วตฺตมานา กามราคพฺยาปาทานํ เยภุยฺเยน ปหานา อริยสาวโก โหติฯ สกทาคามิ ปรินิฏฺฐิตตฺตา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ตนุภูมิฯ

สกทาคามิผลญฺจ โย สกทาคามิผเล ฐิโต วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กามราคพฺยาปาเท สานุสเย อนวเสสํ ปชหติ, กามราคพฺยาปาเทสุ อนวเสสํ ปหีเนสุ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิ สีลพฺพตปรามาโส วิจิกิจฺฉา กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท จ, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา [ปหานาย (ปี. ก.)] อริยสาวโก โหติ อนาคามี ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา, อยํ วีตราคภูมิฯ

อนาคามิผลญฺจ อนาคามิผเล ฐิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปชหติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชญฺจฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา อริยสาวโก อรหา ภวติ, ขีณาสโว วุสิตวา สมฺมทญฺญา [สมฺปชญฺโญ (ปี. ก.)] วิมุตฺโต ปริกฺขีณภวสํโยชโน อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, อยํ กตาภูมิฯ

อรหนฺโตว อยํ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ ตสฺส อายุกฺขยา ชีวิตินฺทฺริยาปโรธา อิทญฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อญฺญญฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติฯ

โย อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิโรโธ วูปสโม, อญฺญสฺส จ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุฯ อิมา ทฺเว นิพฺพานธาตุโยฯ อิติ สจฺจานิ วุตฺตานิฯ สจฺจาภิสมโย วุตฺโต, กิเลสววตฺถานํ วุตฺตํ, ปหานํ วุตฺตํ, ภูมิโย วุตฺตา, ผลานิ วุตฺตานิ, นิพฺพานธาตุโย วุตฺตาฯ เอวมิเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพโพธิ วุตฺตา ภวติฯ เอตฺถ โยโค กรณีโยฯ

[71] ตตฺถ กตมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย? จตฺตาริ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จฯ ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ กตมานิ? อิธ, ภิกฺขเว, [ปสฺส ทีฆนิกาเย] ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิฯ ตตฺถ กตมา จตฺตาโร อรูปสมาปตฺติโย? วิราคิโน วต วตฺตพฺโพ, ยาว นิโรธสมาปตฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพาฯ อิมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโยฯ

ตตฺถ กตมํ ปฐมํ ฌานํ? ปญฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ? ปญฺจหิ นีวรเณหิฯ ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺโทติ วิตฺถาเรตพฺโพฯ ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท? โย ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺติ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา อปริจฺจาโค อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ, อยํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ตตฺถ กตมํ พฺยาปาทนีวรณํ? โย สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ อาฆาโต…เป.… ยถา โทเส ตถา นิโอฏฺฐานา, อยํ พฺยาปาโท นีวรณํฯ ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา จิตฺตสฺส ชฬตา จิตฺตสฺส ครุตฺตํ จิตฺตสฺส อกมฺมนียตา จิตฺตสฺส นิกฺเขโป นิทฺทายนา ปจลิกตา ปจลายนา ปจลายนํ, อิทํ มิทฺธํฯ ตตฺถ กตมํ ถินํ [ถีนํ (ปี.)]? ยา กายสฺส ถินตา ชฬตา กายสฺส ครุตฺตา กายสฺส อปฺปสฺสทฺธิ, อิทํ ถินํฯ อิติ อิทญฺจ ถินํ ปุริมกญฺจ มิทฺธํ ตทุภยํ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? โย อวูปสโม จิตฺตสฺส, อิทํ อุทฺธจฺจํฯ ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? โย เจตโส วิเลโข อลญฺจนา วิลญฺจนา หทยเลโข วิปฺปฏิสาโร, อิทํ กุกฺกุจฺจํฯ อิติ อิทญฺจ กุกฺกุจฺจํ ปุริมกญฺจ อุทฺธจฺจํ ตทุภยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ กตมํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ? โย พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา…เป.… อยํ วิจิกิจฺฉาฯ

อปิ จ โข ปน ปญฺจ วิจิกิจฺฉาโย สมนนฺตรายิกา เทสนฺตรายิกา สมาปตฺตนฺตรายิกา มคฺคนฺตรายิกา สคฺคนฺตรายิกา, อิมาโย ปญฺจ วิจิกิจฺฉาโย ฯ อิธ ปน สมาปตฺตนฺตรายิกา วิจิกิจฺฉา อธิปฺเปตาฯ อิเม ปญฺจ นีวรณาฯ

ตตฺถ นีวรณานีติ โก วจนตฺโถ, กุโต นิวารยนฺตีติ? สพฺพโต กุสลปกฺขิกา นิวารยนฺติฯ กถํ [กิํ กํ (ปี. ก.)] นิวารยนฺติ? กามจฺฉนฺโท อสุภโต นิวารยติ, พฺยาปาโท เมตฺตาย [เมตฺตโต (ปี.)] นิวารยติ, ถินํ ปสฺสทฺธิโต นิวารยติ, มิทฺธํ วีริยารมฺภโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจํ สมถโต นิวารยติ, กุกฺกุจฺจํ อวิปฺปฏิสารโต นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา ปญฺญาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทโต นิวารยติฯ

อปโร ปริยาโยฯ กามจฺฉนฺโท อโลภโต กุสลมูลโต นิวารยติ, พฺยาปาโท อโทสโต นิวารยติ, ถินมิทฺธํ สมาธิโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สติปฏฺฐาเนหิ นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา อโมหโต กุสลมูลโต นิวารยติฯ

อปโร ปริยาโยฯ ตโย วิหารา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร อริยวิหาโรฯ ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ ฌานานิ, พฺรหฺมวิหาโร จตฺตาริ อปฺปมาณานิ, อริยวิหาโร สตฺตติํส โพธิปกฺขิยา ธมฺมาฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโท อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจญฺจ ทิพฺพวิหารํ นิวารยติ, พฺยาปาโท พฺรหฺมวิหารํ นิวารยติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ อริยวิหารํ นิวารยติฯ

อปโร ปริยาโยฯ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจญฺจ สมถํ นิวารยนฺติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ วิปสฺสนํ นิวารยนฺติ, อโต นีวรณนฺติ วุจฺจนฺเตฯ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ ปฐมํ ฌานํฯ

กตเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ สมฺปยุตฺตํ ปฐมํ ฌานํ? วิตกฺกวิจาเรหิ ปีติยา สุเขน จ จิตฺเตกคฺคตาย จฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาทปฏิลาภสมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยํ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติฯ อิมานิ ปญฺจ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา วิหรตีติ, เตน วุจฺจเต ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ทิพฺเพน วิหาเรนฯ

ตตฺถ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ปีติสุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทเนน อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติฯ

ตตฺถ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ตติยํ ฌานํ สติยา สมฺปชญฺเญ สุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อุเปกฺขาย อิมานิ ปญฺจงฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติฯ

ตตฺถ จตุตฺถํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุเปกฺขาย สติปาริสุทฺธิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย จิตฺเตกคฺคตา จ, อิเมหิ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถํ ฌานํฯ อิติ อิเมสํ จตุนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาโท ปฏิลาโภ สมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยา จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติฯ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรตีติฯ

ตตฺถ กตโม อนิจฺจฏฺโฐ? ปีฬนฏฺโฐ อนิจฺจฏฺโฐ ปภงฺคฏฺโฐ สมฺปาปนฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อนิจฺจฏฺโฐ, อยํ อนิจฺจฏฺโฐฯ

ตตฺถ กตโม ทุกฺขฏฺโฐ? ปีฬนฏฺโฐ ทุกฺขฏฺโฐ สมฺปีฬนฏฺโฐ สํเวคฏฺโฐ พฺยาธินฏฺโฐ, อยํ ทุกฺขฏฺโฐฯ

ตตฺถ กตโม สุญฺญฏฺโฐ? อนุปลิตฺโต สุญฺญฏฺโฐ, อสมฺภาชนฏฺโฐ คตปฏฺโฐ [อปฺปฏฺโฐ (ปี.)] วิวฏฺฏฏฺโฐ, อยํ สุญฺญฏฺโฐฯ

ตตฺถ กตโม อนตฺตฏฺโฐ? อนิสฺสริยฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ, อวสวตฺตนฏฺโฐ, อกามการิฏฺโฐ ปริวิทฏฺโฐ, อยํ อนตฺตฏฺโฐติฯ

สุตฺตตฺถสมุจฺจโย นาม สํวตฺติสนฺติกา เปฏกภูมิ สมตฺตาฯ

7. หารสมฺปาตภูมิ

[72] ฌานํ วิราโคฯ จตฺตาริ ฌานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิฯ ตานิ ทุวิธานิ; โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ จ โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ จฯ ตตฺถ โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ พาหิรกานิ, โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ อริยปุคฺคลานิฯ ตตฺถ เยน ฉ ปุคฺคลมูลานิ เตสํ นิกฺขิเปตฺวา ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, ราคโทสจริโต, ราคโมหจริโต, โทสโมหจริโต, สมภาคจริโต, อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ ฌานํ สมาปชฺชิตานํ ปญฺจ นีวรณานิ ปฏิปกฺโข เตสํ ปฏิฆาตาย ยถา อสมตฺโถ ตีณิ อกุสลมูลานิ นิคฺคณฺหาติฯ โลเภน อกุสลมูเลน อภิชฺฌา จ อุทฺธจฺจญฺจ อุปฺปิลวตํ อโลเภน กุสลมูเลน นิคฺคณฺหาติ, กุกฺกุจฺจญฺจ วิจิกิจฺฉา จ โมหปกฺโข, ตํ อโมเหน นิคฺคณฺหาติฯ โทโส จ ถินมิทฺธญฺจ โทสปกฺโข, ตํ อโทเสน นิคฺคณฺหาติฯ

ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา เนกฺขมฺมวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อพฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโมหสฺส ปาริปูริยา อวิหิํสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติฯ ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหิฯ ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อโมหสฺส ปาริปูริยา จ วิวิตฺโต โหติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ

วิตกฺกาติ ตโย วิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตตฺถ ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, ปฏิลทฺธสฺส วิจรณํ วิจาโรฯ ยถา ปุริโส ทูรโต ปุริสํ ปสฺสติ อาคจฺฉนฺตํ, น จ ตาว ชานาติ เอโส อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา ยทา ตุ ปฏิลภติ อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา เอวํ วณฺโณติ วา เอวํ สณฺฐาโนติ วา อิเม วิตกฺกยนฺโต อุตฺตริ อุปปริกฺขนฺติ กิํ นุ โข อยํ สีลวา อุทาหุ ทุสฺสีโล อฑฺโฒ วา ทุคฺคโตติ วาฯ เอวํ วิจาโร วิตกฺเก อปฺเปติ, วิจาโร จริยติ จ อนุวตฺตติ จฯ ยถา ปกฺขี ปุพฺพํ อายูหติ ปจฺฉา นายูหติ ยถา อายูหนา เอวํ วิตกฺโก, ยถา ปกฺขานํ ปสารณํ เอวํ วิจาโร อนุปาลติ วิตกฺเกติ วิจรติ วิจาเรติฯ วิตกฺกยติ วิตกฺเกติ, อนุวิจรติ วิจาเรติฯ กามสญฺญาย ปฏิปกฺโข วิตกฺโก, พฺยาปาทสญฺญาย วิหิํสสญฺญาย จ ปฏิปกฺโข วิจาโรฯ วิตกฺกานํ กมฺมํ อกุสลสฺส อมนสิกาโร, วิจารานํ กมฺมํ เชฏฺฐานํ สํวารณาฯ ยถา ปลิโก ตุณฺหิโก สชฺฌายํ กโรติ เอวํ วิตกฺโก, ยถา ตํเยว อนุปสฺสติ เอวํ วิจาโรฯ ยถา อปริญฺญา เอวํ วิตกฺโกฯ ยถา ปริญฺญา เอวํ วิจาโรฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทายญฺจ ปฏิภานปฏิสมฺภิทายญฺจ วิตกฺโก, ธมฺมปฏิสมฺภิทายญฺจ อตฺถปฏิสมฺภิทายญฺจ วิจาโรฯ กลฺลิตา โกสลฺลตฺตํ จิตฺตสฺส วิตกฺโก, อภินีหารโกสลฺลํ จิตฺตสฺส วิจาโร ฯ อิทํ กุสลํ อิทํ อกุสลํ อิทํ ภาเวตพฺพํ อิทํ ปหาตพฺพํ อิทํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ วิตกฺโก, ยถา ปหานญฺจ ภาวนา จ สจฺฉิกิริยา จ เอวํ วิจาโรฯ