กาเยน จ กุสลํ กยิรา, มโนทุจฺจริตานิ จ;

กายานุรกฺขี จ สทา, ติสฺโส จ ปาริสุทฺธิโยฯ

ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, สมุปฺปาเท จ เทสิโต;

อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยา จ สมฺมปฺปธานตาฯ

สตีมโต สทา ภทฺทํ, สติปฏฺฐานภาวนา;

อากงฺขโต จ อนญฺญาณํ, เย จ ตีณิ สมาธโยฯ

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, ติสฺโส ปญฺญา ปกาสิตา;

อวีตราโค กาเมสุ, ตเถว ปญฺจินฺทฺริยาฯ

อิติ เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส

ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส

ตติยภูมิ สุตฺตาธิฏฺฐานํ นามฯ

4. สุตฺตวิจยจตุตฺถภูมิ

[40] ตตฺถ กตโม สุตฺตวิจโย?

ตตฺถ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปุพฺพาปรโส สาธุกํ อุปปริกฺขิยติฯ กิํนุ โข อิทํ สุตฺตํ อารภิ…เป.… เตหิ สุตฺเตหิ สห อธิสนฺนฏฺเฐหิ ยุชฺชติ อุทาหุ น ยุชฺชตีติ?

ยถา ภควา กิเลเส อาทิมฺหิ ตตฺถ เทเสติฯ กิํ เทสิตํ? เตสํ กิเลสานํ ปหานํ อุทาหุ โน เทสิตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ยทิ น เทสิตํ ภควติ เตสํ กิเลสานํ ปหานํ กุสลา ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา ยตฺถ เต อกุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ สเจ สมนฺเนหมาโน น ลภติฯ ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา วีมํสิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยสุตฺตํ, ยทิ กิเลสา อปกฑฺฒิยนฺตาฯ เย วา น เทนฺติ ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพา อริยมคฺคธมฺมา ตาสุ ภูมีสุ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ น คจฺฉนฺตีติฯ ยตฺตกา ปน กิเลสา เทสิตาฯ น ตตฺตกา อริยธมฺมา เทสิตาฯ ยตฺถ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ เย กิเลสา อริยธมฺมานํ ปฏิปกฺเขน น ยุชฺชนฺติ, เต อปกฑฺฒิตพฺพา, สเจ อปกฑฺฒิยนฺตา โยชนํ เทติฯ ตตฺถ เอวํ วีมํสิตพฺพํฯ ทฺเว ตีณิ วา ตทุตฺตริ วา กิเลสา เอเกน อริยมคฺเคน ปหานํ คจฺฉนฺตีติฯ สเจ เอวํ วีมํสิยนฺตา โยชนํ เทติ, ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ปรมฺปราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา สุตฺตสฺส อตฺโถ จ นตฺโถ จฯ ยํ วา น สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ เนว สุตฺตํ วิจิกิจฺฉิตพฺพํฯ เอวํ ยถา อาทิมฺหิ กุสลา ธมฺมา โหนฺติฯ

เย กิเลสา เต ปหีเนยฺยาติฯ เต อุปปริกฺขิตพฺพาฯ ปุโร วา กุสโล ปฏิปกฺเขน วา ปุโร เทสนา, อนูนา อนธิกา อุคฺคเหตพฺพาฯ ยถา ปฐโม อุตฺติโล เยสมิทานิ กิเลสานํ เย อริยธมฺมา เทสิตา อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺตีติ วิจินิตพฺพาฯ ยทิ อุปปริกฺขิยมานา ยุชฺชนฺติ, คเหตพฺพาฯ อถ น ยุชฺชนฺติ, เย กิเลสา อปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต กิเลสา อปริปกฺขิตพฺพาฯ เย จ อริยธมฺมา ปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต อริยธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา ฯ น หิ อริยธมฺมา อนาคามิกิเลสปฺปหานํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อริยธมฺมา สพฺพกิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติฯ ยถา กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตาติ กาเรตฺวา อกุสลสฺส ราคสฺส ปหานาย สมฺภวติ พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉติฯ ตสฺมา อุโภ กิเลสา อุปปริกฺขิตพฺพาฯ โย โย จ ธมฺโม อุปทิสิยติ กุสโล วา อกุสโล วา โส อปกฑฺฒิตพฺโพฯ สเจ เต ยุชฺชนฺติ อปกฑฺฒิยมาโน นตฺถิ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ ทฺเว วา กิเลสา เอเกน อริยธมฺเมน ปหีเนยฺยาติ ทฺวีหิ วา อริยธมฺเมหิ เอโก วา กิเลโส ปหียตีติฯ

อถ วา เอวมฺปิ อุปปริกฺขิยมานํ ยุชฺชติ, ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา ยถา ยุชฺชติ ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา, ยถา นนุ สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ, น หิ สุตฺเต วิจิกิจฺฉิตพฺพํฯ กิเลโส มํ อริยธมฺเมสุ เทสิเตสุ อุภยโต อุปปริกฺขิตพฺพํฯ กิร เย วา อิเม กิเลสา เทสิตา เย จ อริยธมฺมา เทสิตา คาถาย วา พฺยากรเณน วา, กิํ นุ โข อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺติ? อิเม วา อริยธมฺมา อิเมสํ กิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺตีติฯ กิญฺจาปิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสลา ธมฺมา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ น ตุ สพฺเพหิ อริยธมฺเมหิ สพฺพากุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ ยถา เมตฺตา กุสโล อกุสโล จ ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโคติ กาเรตฺวา เมตฺตาย ราโค ปหานํ, พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ กิเลโสติ กาเรตฺวา สุตฺเตน ปหานํ คจฺฉติฯ น สุตฺโต ธมฺโมติ กาเรตฺวา สพฺพํ กิเลสสฺส ปหานาย สํวตฺตติฯ ยํ ตุ สุตฺตสฺส อริยธมฺโม สํกิเลสปฏิปกฺโข, โส เตน ปหานํ คจฺฉตีติฯ

[41] ตตฺถ กุสเล เทสิเต สุตฺเต พฺยากรเณ วา สํกิเลสา น ยุชฺชนฺติ อริยธมฺมา วา, เต มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพาวยเวน อปกฑฺฒิตพฺพา ฯ ตตฺถ กิเลเสหิ จ เทสิเตหิ อริยธมฺเมสุ จ ยทิปิ เตน อริยธมฺเมน เต กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถปิ อุตฺตริ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ เกน การเณน เอเต กิเลสา ปชหิตพฺพา, เกน การเณน อริยธมฺมา เทสิตาติ? เยน เยน วา อากาเรน อริยธมฺมา เทสิตา, เตน เตน ปกาเรน อยํ กิเลโส ฐิโตฯ อตฺถิ หิ เอโก กิเลโส, เตน วา อริยธมฺมา น อญฺญถา อญฺญถา ปหาตพฺโพ, ยถา ทิฏฺฐิ ราโค อวิชฺชา จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ สา เจ เอวญฺจ อวิชฺชา ภาวนาย ภูมิ วา ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ สาเยว อุทฺธํภาคิยํ อสงฺขตทสฺสนาย วิมุตฺติยา อนิมิตฺเตน เจโตสมาธินา อมนสิกาเรน ปหียติฯ เอวํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ อุปปริกฺขิตพฺพํฯ เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ภาวนาย ปหาตพฺพา ภาวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ปติเสวนา ปหาตพฺพา ปติเสวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, เอวํ วิโนทนปหาตพฺพา ยาว สตฺต อาสวา กาตพฺพา, ยาวญฺญถาฯ อญฺญถา เหส ธมฺโม ปหาตพฺโพ อญฺเญนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, โส อริยธมฺโม อญฺญถา ปริเยสิตพฺโพฯ ยทิ อยํ ธมฺโม ปริเยสโต โย จ เทเสติ เยน เยนากาเรน, โส อริยธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, เตนากาเรน กิเลโส ปหียติฯ โส ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพฯ อถ น ยุชฺชติ ยทิ หิ เตน สุตฺเตน วิหิตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํฯ ยถา ยุชฺชติ, ตถา คเหตพฺพํฯ ยถา น ยุชฺชติ, ตถา น คเหตพฺพํ, อทฺธา เอตํ ภควตา น ภาสิตํ, อายสฺมตา วา ทุคฺคหิตํ, ยถา มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพํ, ภควตา ยถาภูตํ เทสิตํ, โย จ ธมฺโม เทสิโต กุสโล จ อกุสโล จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพฯ น หิ ปจฺจยา วินา ธมฺโม อปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ โก อากาโร ปริเยสนาย?

ตตฺถ ตถารูปํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ โสยํ ธมฺโม วุตฺโตติ อิทํ วีมํสิตพฺพํฯ โส จ ปจฺจโย ติวิโธ – มุทุ มชฺโฌ อธิมตฺโตฯ ตตฺถ มุทุมฺหิ ปจฺจเย มุทุธมฺโม คเหตพฺโพ, เอวํ สตฺเยส ปจฺจโย ทุวิโธ ปรํปราปจฺจโย จ สมนนฺตรปจฺจโย จฯ โส ปจฺจโย มุทุเตน พฺยาธิมตฺตํ ปริเยสิตพฺพํฯ กิํ การณํ? อญฺญตโรปิ ปจฺจโย อญฺเญหิ ปจฺจเยหิ ปริยตฺติํ วา ปาริปูริํ วา คจฺฉติ ฯ

ตตฺถ โย ธมฺโม เทสิโต, ตสฺส ธมฺมสฺส เอเตน วา การเณน วา เหตุ ปริเยสิตพฺโพฯ ยถา ปจฺจโย เหตุนา ปจฺจเยน จ, โส ตสฺส ธมฺมสฺส นิสฺสนฺโท ปริเยสิตพฺโพฯ ยถา นิทฺทิฏฺโฐ อธิฏฺฐาเน ปธานํ ปริเยสติ, โส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพฯ น หิ มุทุสฺส ธมฺมสฺส อธิมตฺโต นิสฺสนฺโท อธิมตฺตสฺส วา นิสฺสนฺทสฺส มุทุธมฺโม, อถ มุทุสฺส มุทุ มชฺฌาย มชฺโฌ อธิมตฺตสฺส อธิมตฺโต ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ, อถ น ยุชฺชติ น คเหตพฺพํฯ ยญฺจ ภควา อารภติ ธมฺมํ เทเสตุํ, ตํเยว ธมฺมํ มชฺฌนฺตปริโยสานํ เทเสติ, ยถา สุตฺตาธิฏฺฐาเน ธมฺมา อาทิมฺหิ นิทฺทิสติ, ตํเยว พหุ ตสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสานํฯ ตสฺส หิ ธมฺมสฺส วเสน ตํ สุตฺตํ โหติ คาถา วา พฺยากรณํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ วา, ยถา ปน ทุวิธา อนุรูปนฺติ วา ถปนา จ เทสนาถปนาฯ รูปนฺติปิ ธมฺมสฺส ปริเยสิตพฺพาฯ ยถา จ ภควตา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สํวรณํ เทสิตํ ตณฺหาย นิคฺคหณตฺถํ อิจฺฉาว โหติฯ เทเสติ ยถา โคปาลโกปเม สุตฺเต อญฺเญหิปิ สุตฺเตหิ ภควา ภาสติ อิจฺฉาว โหติ มชฺฌิมนิกาเย วิตกฺโก อยํ ภควโต เทสนานุรูปนฺติ อิติ โส ธมฺโม อญฺเญสุปิ เวยฺยากรเณสุ ปริเยสิตพฺโพฯ น หิ เอกํ หิ สุตฺเต ทฏฺฐพฺโพฯ ยุชฺชนํ ตํ คเหตพฺพํฯ

[42] ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ? ยํ กิญฺจิ สุตฺตํ ภควตา น ภาสิตํ ตญฺจ สุตฺเตสุเยว นฺทิสฺสติ, เอวเมตํ ธาเรตพฺพํฯ ยถา อสุเกน ภาสิตนฺติ, ตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํฯ กิํ นุ โข อิมํ สุตฺตํ อนุญฺญาตํ ขมํ ภควโต อุทาหุ นานุญฺญาตํ ขมํ, กิญฺจิ รูปญฺจ สุตฺตํ ภควโต อนุญฺญาตํ ขมํ กิญฺจิ รูปญฺจ นานุญฺญาตํ ขมํ? ยํ สพฺพโส อโนตาเรตฺวา ทสพโล โคจรํ เทเสติ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ ภควโต นานุญฺญาตํ ขมํฯ อตฺถิปิ โส สาวโก ทสพลานํ โคจรํ ชานาติ โอธิโส อโนธิโส, ตํ ปน พลํ สพฺพโส น ชานาติ อญฺญถา นาม สวเนน, ยถา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน เยน พฺราหฺมโณ โอวทิโต, ตสฺส อายสฺมโต นตฺถิ อินฺทฺริยพลเวมตฺตญาณํ, เตน ปุคฺคลปโร [ปุคฺคโล ปโรปรญฺจ (ปี.)] ปรญฺจ ตํ อชานนฺโต สติ อุตฺตริกรณีเย อุปฺปาทิโต, โส ภควตา อปสาทิโตฯ

ยถาว อายสฺมา มหากสฺสโป ภาคิเนยฺยํ โอวทติ อนนฺตริยสมนฺนาคโต อิทฺธิปาฏิหีเรน องฺคุลิโย อทีเปตฺวา ยํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส ยถาภูตํ ญาณํ, ตสฺส อายสฺมโต สํวิชฺชเต, เตน นํ โอวทติ, ตํ ภควา กโรติฯ

‘‘สเจปิ ทส ปชฺโชเต, ธารยิสฺสสิ กสฺสป;

เนว ทกฺขติ รูปานิ, จกฺขุ ตสฺส น วิชฺชตี’’ติฯ

อปิ จ โข ยถา ทูโต ราชวจเนน สตฺตมนุสาสติ, เอวํ เสสานุโค อญฺญาตกํ โฆสํ ปเรสํ เทเสติฯ อนุญฺญาตขมสุตฺตํ คเหตพฺพํฯ อนนุญฺญาตขมํ น คเหตพฺพํฯ

ตตฺถ กตโม สุตฺตสงฺกโร? ปญฺจวิธํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํฯ อญฺญํ อาราเธยฺย อญฺญํ เทเสติ อญฺญสฺส จ สุตฺตสฺส อตฺถํ อญฺญมฺหิ สุตฺเต นิทฺทิสติฯ สุตฺตสฺส วา หิ อเนกาการํ อตฺถํ นิทฺทิสติฯ อริยธมฺมสาธเน อตฺถํ วิวรติฯ วาสนาภาคิยสฺส อตฺถํ ทสฺสนภาคิเยสุ นิทฺทิสติฯ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อตฺถํ อุทฺธํภาคิเยสุ นิทฺทิสติฯ มุทุมชฺฌานํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺเตสุ สุตฺเตสุ นิทฺทิสติฯ อิติ อยํ สุตฺตํ สมฺเภทํ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ นิทฺเทเสน จ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตายปิ จ อตฺเถน จ พฺยญฺชเนน จ โย สมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตสงฺกโรฯ โย อสมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตวิจโยฯ

ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา

ปุริมานํ อกฺขณฺฑํ, ยถาภูตสฺส ปจฺจโย;

นิสฺสนฺโท วาสนาสทฺธิ, อนุญฺญา สุตฺตสงฺกโรฯ

เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส

สุตฺตวิจโย นาม จตุตฺถภูมิฯ