ยญฺจ กามสุขํ โลเก, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา;

มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, ตโย จ อคฺคปตฺติโยฯ

กาเยน สํวโร สาธุ, กรณียญฺจ เทสิตํ;

นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, อริยา ตีณิ จ เทสิตาฯ

กาเยน กุสลํ อภิรโต, วินยญฺจ กามสุขํ โลเก;

โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา, ทุทฺทสํ อนตํ เจว ปราปรํ จ;

เปฏโกปเทเส สาสนปฺปฏฺฐานํ นาม ทุติยภูมิ สมตฺตาฯ

3. สุตฺตาธิฏฺฐานตติยภูมิ

[32] ตตฺถ กตมํ สุตฺตาธิฏฺฐานํ?

โลภาธิฏฺฐานํ โทสาธิฏฺฐานํ โมหาธิฏฺฐานํ อโลภาธิฏฺฐานํ อโทสาธิฏฺฐานํ อโมหาธิฏฺฐานํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ วีริยินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ โลภาธิฏฺฐานํ?

วิตกฺกมถิตสฺส [วิตกฺกนิมฺมถิตสฺส (ก.) ธ. ป. 349] ชนฺตุโน, ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;

ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนํฯ

วิตกฺกมถิตสฺสาติ กามราโคฯ สุภานุปสฺสิโนติ กามราควตฺถุฯ ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ กามตณฺหาฯ เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ราคํ, อิติ โย โย ธมฺโม มูลนิกฺขิตฺโต, โส เยเวตฺถ ธมฺโม อุคฺคาวหิตพฺโพ [อุคฺคาปยิตพฺโพ (ปี. ก.)]ฯ น ภควา เอกํ ธมฺมํ อารพฺภ อญฺญํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยสฺส วิตกฺเกติ กามวิตกฺโก ตเมว วิตกฺกํ กามวิตกฺเกน นิทฺทิสียติฯ ติพฺพราคสฺสาติ ตสฺเสว วิตกฺกสฺส วตฺถุํ นิทฺทิสติฯ สุภานุปสฺสิโน ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ ตเมว ราคํ กามตณฺหาติ นิทฺทิสติฯ เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ตเมว ตณฺหาสํโยชนํ นิทฺทิสติฯ เอวํ คาถาสุ อนุมินิตพฺพํฯ เอวํ สเวยฺยากรเณสุฯ

ตตฺถ ภควา เอกํ ธมฺมํ ติวิธํ นิทฺทิสติ, นิสฺสนฺทโต เหตุโต ผลโตฯ

ททํ ปิโย [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] โหติ ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺติญฺจ ปปฺโปติ ยโส จ วฑฺฒติ;

อมงฺกุภูโต ปริสํ วิคาหติ, วิสารโท โหติ นโร อมจฺฉรีฯ

ททนฺติ ยํ ยํ ทานํ, อิทํ ทานมยิกํ ปุญฺญกฺริยํฯ ตตฺถ เหตุฯ ยํ เจตํฯ ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺตินฺติ โย จ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท โลเก อพฺภุคฺคจฺฉติ, ยํ พหุกสฺส ชนสฺส ปิโย ภวติ มนาโป จฯ ยญฺจ อวิปฺปฏิสารี กาลงฺกโรติ อยํ นิสฺสนฺโทฯ ยํ กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปปชฺชตีติ อิทํ ผลํฯ อิทํ โลภาธิฏฺฐานํฯ

[33] ตตฺถ กตมํ โทสาธิฏฺฐานํ?

โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทญฺจ ภาสติ;

โลเก อทินฺนํ อาทิยติ, ปรทารญฺจ คจฺฉติ;

สุราเมรยปานญฺจ, โย นโร อนุยุญฺชติ [อภิคิชฺฌติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 5.174]ฯ

อปฺปหาย ปญฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ;

กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ, นิรยํ โสปปชฺชติฯ

โย ปาณมติปาเตตีติ ทุฏฺโฐ ปาณมติปาเตติฯ มุสาวาทญฺจ ภาสตีติ โทโสปฆาตาย มุสาวาทญฺจ ภาสติฯ สุราเมรยปานญฺจ, โย นโร อนุยุญฺชตีติ โทโส นิทานํฯ โย จ สุราเมรยปานํ อนุยุญฺชติ ยถาปรทารวิหารี [ยถาปมุทิตวิหารี (ก.)] อมิตฺตา ชนยนฺติฯ

ปญฺจ เวรานิ อปฺปหายาติ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขาปทานํ สมติกฺกมนํ สพฺเพสํ โทสชานํ สา ปณฺณตฺติ, เตเนว โทสชนิเตน กมฺเมน ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ โสปิ ธมฺโม เหตุนา นิทฺทิสิตพฺโพ, นิสฺสนฺเทน ผเลน จฯ

ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ – ทุพฺภาสิตภาสี [ทุพฺภาสิตภาสิตา (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 3.3] จ โหติ, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จฯ ตตฺถ ยํ กาเยน จ วาจาย จ ปรกฺกมติ, อิทมสฺส ทุกฺกฏกมฺมการีฯ

ตายํ ยถา จ มุสาวาทํ ภาสติ ยถา ปุพฺพนิทฺทิฏฺฐํ , อิทมสฺส ทุพฺภาสิตาฯ ยญฺจ สงฺกปฺเปติ มโนทุจฺจริตํ พฺยาปาทํ, อิทมสฺส ทุจฺจินฺติตจินฺติตาฯ ยํ โส อิเมหิ ตีหิ พาลลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ โทมนสฺสานิ อนุภวติ, โส จ โหติ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ตชฺชํ กถํ กถนฺติฯ ยทา ภวติ โส จ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถา, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติฯ ปุน จปรํ ยทา ปสฺสติ โจรํ ราชาปราธิกํ รญฺญา คหิตํ ชีวิตา โวโรเปตํ, ตสฺเสวํ ภวติ สเจ มมมฺปิ ราชา ชาเนยฺย มมมฺปิ ราชา คาหาเปตฺวา ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติฯ ปุน จปรํ พาโล ยทา ภวติ อาสนา สมารูฬฺโห ยาว ยา เม คติ ภวิสฺสติ อิโต เปจฺจ ปรํ มรณาติ โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ อิติ พาลลกฺขณํ เหตุฯ ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ นิสฺสนฺโทฯ กายสฺส เภทา นิรเยสุ อุปปชฺชติ, อิทํ ผลํฯ อิทํ โทสาธิฏฺฐานํฯ

[34] ตตฺถ กตมํ โมหาธิฏฺฐานํ?

สตญฺเจว สหสฺสานํ, กปฺปานํ สํสริสฺสติ;

อถวา ปิ ตโต ภิยฺโย, คพฺภา คพฺภํ คมิสฺสถฯ

อนุปาทาย พุทฺธวจนํ, สงฺขาเร อตฺตโต อุปาทาย;

ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, ฐานเมตํ น วิชฺชติฯ

โย ยํ อนมตคฺคสํสารํ สมาปนฺโน ชายเต จ มียเต จ, อยํ อวิชฺชาเหตุกาฯ ยานิปิ จ สงฺขารานํ ปโยชนานิ, ตานิปิ อวิชฺชาปจฺจยานิ, ยํ อทสฺสนํ พุทฺธวจนสฺส, อยํ อวิชฺชาสุตฺเตเยว นิทฺทิฏฺฐํฯ โย จ สงฺขาเร อตฺตโต หรติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปญฺจ ทิฏฺฐิโย อุปคจฺฉติฯ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ อิทํ สุตฺตํ อวิชฺชาย นิกฺขิตฺตํ, อวิชฺชาย นิกฺขิปิตํฯ เอวํ สตฺถา สุตฺเต นเยน [สุตนเยน (ปี.)] ธมฺเมน นิทฺทิสติฯ อสาธารเณน ตํเยว ตตฺถ นิทฺทิสิตพฺพํฯ น อญฺญํฯ

เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ นปฺปชานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิตฺถาเรน, ยํ ตตฺถ อปฺปชานนา, อิทํ ทุกฺขํ, อยํ เหตุฯ อปฺปชานนฺโต วิวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรติ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ ยญฺจ ทิฏฺฐิคตานิ ปรามสติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อยํ นิสฺสนฺโทฯ

ยํ ปุนพฺภวํ นิพฺพตฺเตติ, อิทํ ผลํฯ อยมฺปิ ธมฺโม สนิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ ผลโต จ นิสฺสนฺทโต จฯ

เอตฺถ ปน เกจิ ธมฺมา สาธารณา ภวนฺติฯ เหตุ ขลุ อาทิโตเยว สุตฺเต นิกฺขิปิสฺสนฺติฯ ยถา กิํ ภเว จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิฯ ตตฺถ ยญฺจ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ ยญฺจ ภยาคติํ คจฺฉติ, อยํ โลโภ อกุสลมูลํฯ ยํ โทสา, อยํ โทโสเยว ฯ ยํ โมหา, อยํ โมโหเยวฯ เอวํ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ อาทิโตเยว อุปปริกฺขิตพฺพานิฯ ยตฺถ เอกํ นิทฺทิสิตพฺพํ, ตตฺถ เอกํ นิทฺทิสียติฯ ตถา ทฺเว ยถา ตีณิ, น หิ อาทีหิ อนิกฺขิตฺเต เหตุ วา นิสฺสนฺโท วา ผลํ วา นิทฺทิสิตพฺพํฯ

อยญฺเจตฺถ คาถา –

ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;

นิหียติ [นิหียเต (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 4.17] ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมาฯ

กตฺถ ฉนฺทา จ อยํ โลโภ ยถา นิทฺทิฏฺฐํ ปุพฺเพฯ อิทํ โมหาธิฏฺฐานํฯ

[35] ตตฺถ กตมํ อโลภาธิฏฺฐานํ?

‘‘อสุภานุปสฺสิํ [อสุภานุปสฺสี (ปี.) ปสฺส ธ. ป. 8] วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;

โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;

ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ ยา อสุภาย อุปปริกฺขา, อยํ กาเมสุ อาทีนวทสฺสเนน ปริจฺจาโคฯ อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต ตสฺเสว อโลภสฺส ปาริปูริยํ มม อายตนโสจิตํ อนุปาทายฯ โภชนมฺหิ จ มตฺตญฺญุนฺติ รสตณฺหาปหานํฯ อิติ อยํ อโลโภ อสุภานุปสฺสิตาย วตฺถุโต ธารยติ, โส อโลโภ เหตุฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โคจรโต ธารยติ, โภชเนมตฺตญฺญุตาย ปรโต ธารยติ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํ ว ปพฺพตนฺติ, อิทํ ผลํฯ อิติ โยเยว ธมฺโม อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺโต, โสเยว มชฺเฌ เจว อวสาเน จฯ

นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ อสมุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปหานาย, ยถยิทํ [ยทิทํ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 1.17] อสุภนิมิตฺตํฯ

ตตฺถ อสุภนิมิตฺตํ มนสิกโรนฺตสฺส อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติฯ อิทํ อโลภสฺส วตฺถุฯ ยํ ปุน อนุปฺปนฺโน กามราโค ปริยาทิยติ รูปราคํ อรูปราคํ, อิติ ผลํฯ อิติ อยมฺปิ จ ธมฺโม นิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จฯ อิทํ อโลภาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ อโทสาธิฏฺฐานํ?

เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต, เมตฺตายติ กุสโล [กุสลี (ก.) ปสฺส อิติวุ. 27] เตน โหติ;

สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ [อนุกมฺปมาโน (ปี.)], ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญํฯ

เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺฐจิตฺโต เมตฺตายตีติ อยํ อโทโสฯ นิคฺฆาเตน อสฺสาโท, กุสโล เตน โหตีติ เตน กุสเลน ธมฺเมน สํยุตฺโต ธมฺมปญฺญตฺติํ คจฺฉติฯ กุสโลติ ยถา ปญฺญาย ปญฺโญ ปณฺฑิจฺเจน ปณฺฑิโตฯ ปหูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญนฺติ ตสฺสาเยว วิปาโก อยํ โลกิยสฺส, น หิ โลกุตฺตรสฺสฯ ตตฺถ ยา เมตฺตายนา, อยํ เหตุฯ ยํ กุสโล ภวติ อยํ นิสฺสนฺโทฯ ยาว อพฺยาปชฺโช ภูมิยํ พหุปุญฺญํ ปสวติ, อิทํ ผลํฯ อิติ อโทโส นิทฺทิฏฺโฐ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จฯ

เอกาทสานิสํสา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยาฯ ตตฺถ ยา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อยํ อริยธมฺเมสุ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โลกิกาย ภูมิกา เหตุ, ยํ สุขํ อายติํ มนาโป โหติ มนุสฺสานํ, อิเม เอกาทส ธมฺมา นิสฺสนฺโทฯ ยญฺจ อกตาวี พฺรหฺมกาเย อุปปชฺชติฯ อิทํ ผลํฯ อิทํ อโทสาธิฏฺฐานํฯ

[36] ตตฺถ กตมํ อโมหาธิฏฺฐานํ?

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, ยายํ นิพฺเพธคามินี [นิพฺเพธภาคินี (ปี. ก.) ปสฺส อิติวุ. 41];

ยาย สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํฯ

ปญฺญา หิ เสฏฺฐาติ วตฺถุํฯ นิพฺเพธคามินีติ นิพฺพานคามินิยํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติฯ สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยนฺติ อโมโหฯ ปญฺญาติ เหตุฯ ยํ ปชานาติ อยํ นิสฺสนฺโทฯ โย ชาติมรณสงฺขโย, อิทํ ผลํฯ อิติ อโมโห นิทฺทิฏฺโฐ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว [อิติวุ. 62 ติกนิปาเต], อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตตฺถ กตมํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, วีริยํ อารภติ , จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ เอวํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กาตพฺพํฯ ตตฺถ กตมํ อญฺญินฺทฺริยํ? อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยา จ มคฺโค, อิทํ อญฺญินฺทฺริยํฯ อาสวกฺขยา อนาสโว โหติ, อิทํ วุจฺจติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตถายํ ปญฺญา, อยํ เหตุฯ ยํ ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, ยา ปชานาติ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ เยน สพฺพโส อาสวานํ ขยา เหตุ, ยํ ขเย ญาณมุปฺปชฺชติ, อนุปฺปาเท ญาณญฺจ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ ยํ อรหตฺตํ, อิทํ ผลํฯ ตตฺถ ขีณา เม ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียนฺติ, อิทํ ขเย ญาณํฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามีติ อิทํ อนุปฺปาเท ญาณํฯ อิติ อิมานิ อินฺทฺริยานิ อโมโห นิทฺทิฏฺโฐ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จฯ อิมานิ อสาธารณานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ

ตตฺถ กตมานิ กุสลมูลานิ สาธารณานิ? กุสลญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ กุสลมูลญฺเจวฯ ตตฺถ กตมํ กุสลมูลํ? อโลโภ อโทโส อโมโหฯ ตตฺถ กตมํ กุสลํ? อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ สมฺมาทิฏฺฐิ ยาว สมฺมาสมาธิฯ ตตฺถ ยานิ กุสลมูลานิ, อยํ เหตุฯ ยญฺจ อโลโภ ตีณิ กมฺมานิ สมุฏฺฐาเปติ สงฺกปฺปํ วายามํ สมาธิญฺจ, อยํ อโลภสฺส นิสฺสนฺโทฯ ตตฺถ โย อโทโส, อยํ เหตุฯ ยํ ตโย ธมฺเม ปฏฺฐเปติ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวญฺจ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ ตตฺถ โย อโมโห เหตุ, ยํ ทฺเว ธมฺเม อุปฏฺฐเปติ อวิปรีตทสฺสนมฺปิ จ อนภิลาปนํ, อยํ นิสฺสนฺโทฯ อิมสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ยํ ผลํ, ตา ทฺเว วิมุตฺติโย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชา วิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ, อิทํ ผลํฯ

อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ นิทฺทิฏฺฐานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จฯ เอวํ สาธารณานิ กุสลานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิฯ

ยตฺถ ทุเว ยตฺถ ตีณิฯ อยญฺเจตฺถ คาถาฯ

‘‘ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;

อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติฯ

ตุลมตุลญฺจ สมฺภวนฺติ ตุลสงฺขตํ อตุลสงฺขตํฯ ตตฺถ เย สงฺขตา ตุลํ, เต ทฺเว ธมฺมา อสฺสาโท จ อาทีนโว จ ตุลิตา ภวนฺติฯ เอตฺตโก กาเมสุ อสฺสาโทฯ เอตฺตโก อาทีนโว อิมสฺส, อิทํ นิสฺสรณนฺติ อิติ นิพฺพานํ ปชานาติฯ ทฺวีหิ การเณหิ อตุลํ น จ สกฺกา ตุลยิตุํฯ เอตฺตกํ เอตํ เนตํ ปรมตฺถีติ เตน อตุลํฯ อถ ปาปุณา รตนํ กริตฺวา อจฺฉริยภาเวน อตุลํฯ ตตฺถ กุสลสฺส จ อภิสมฺภวา ชานนา ปสฺสนา, อยํ อโมโหฯ ยํ ตตฺถ ญาตา โอสิรณา ภวสงฺขารานํ, อยํ อโลโภฯ ยํ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโตติ วิกฺเขปปฏิสํหรณา, อยํ อโทโสฯ อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิฯ ตุลมตุลสมฺภวนฺติ อยํ อโมโหฯ โย ภวสงฺขารานํ สโมสรณํ โลโภ สมฺมาสมาธีนํ อสฺสาโท, อยํ เหตุฯ ยํ อชฺฌตฺตรโต อวิชฺชณฺฑโกสํ สมฺเภโท, อยํ นิสฺสนฺโทฯ สา ปวตฺติ อิมานิ ตีณิ นิทฺทิฏฺฐานิ กุสลมูลานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จฯ

เอตฺตาวตา เอสา ปวตฺติ จ นิวตฺติ จ อกุสลมูเลหิ ปวตฺตติ, กุสลมูเลหิ นิวตฺตตีติ อิเมหิ จ ตีหิ สพฺพํ อกุสลมูลํ สโมสรณํ คจฺฉติฯ โส ธมฺเม วา วจนโต นิทฺทิฏฺโฐ ตณฺหาติ วา โกโธติ วา อสมฺปชญฺญนฺติ วา อนุสโยติ วา มกฺโขติ วา ปฬาโสติ วา อสฺสตีติ วา อิสฺสาติ วา มจฺฉริยนฺติ วา อญฺญาณนฺติ วา, เตหิ เย จ วตฺถูหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ยสฺสิมานิ ทฺเว วจนานิ ธมฺมปทานิ นิทฺทิฏฺฐานิ น โส อตฺถิ กิเลสา, โย อิเมสุ นวสุ ปเทสุ สโมธานํ สโมสรณํ คจฺฉติฯ อยํ กิเลโส, น จ โลโภ, น จ โทโส, น จ โมโหฯ

ยถา อกุสลมูลานิ, เอวํ กุสลานิ ปฏิกฺเขเปน นิทฺทิสิตพฺพานิฯ

อิทํ อโมหาธิฏฺฐานํฯ

[37] ตตฺถ กตมํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํ?

กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;

กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กาเยน สุจริตํ จเรฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ [อิติวุ. 69 สุจริตสุตฺเต]ฯ ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, อิทํ กายกมฺมาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํ?

สุภาสิตํ [สุ. นิ. 452 สุตฺตนิปาเต] อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;

ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถํฯ

จตฺตาริมานิ จ วจีสุจริตานิ อิทํ วาจากมฺมาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํ?

มเนน กุสลํ กมฺมํ, มนสา สํวุโต ภเว;

มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา, มนสา สุจริตํ จเรฯ

ตีณิมานิ มโนสุจริตานิ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺฐิ, อิทํ มโนกมฺมาธิฏฺฐานํฯ อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิฯ

ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ?

วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (ปี. ก.) ปสฺส ธ. ป. 281];

เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํฯ

ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปาริสุทฺธิโย – กายกมฺมปาริสุทฺธิ, วาจากมฺมปาริสุทฺธิ, มโนกมฺมปาริสุทฺธิฯ

ตตฺถ กตมา กายกมฺมปาริสุทฺธิ? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีฯ ตตฺถ กตมา วจีกมฺมปาริสุทฺธิ? มุสาวาทา เวรมณี…เป.… สมฺผปฺปลาปา เวรมณีฯ ตตฺถ กตมา มโนกมฺมปาริสุทฺธิ? อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐิฯ อิทํ สาธารณสุตฺตํฯ

อิติ สาธารณานิ จ สุตฺตานิ อสาธารณานิ จ สุตฺตานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิฯ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วาจาย กาเยน จ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพฯ

[38] ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?

ยสฺส สทฺธา [สํ. นิ. 1.260; เถรคา. 507 อฏฺฐกนิปาเต จ ปสฺสิตพฺพํ] ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺฐิตา;

สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํฯ

สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตญฺจ ทสฺสนํ;

อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํฯ

สทฺธา เว นนฺทิกา อาราธิโก, โน ตสฺส สทฺโธติ;

สพฺพํ สิยาติ ภควนฺตํ, ตถารูโป ธมฺมสมฺปสาโทฯ

อิทํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ วีริยาธิฏฺฐานํ?

อารมฺภถ [อารภถ (ปี.) ปสฺส สํ. นิ. 1.185] นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ

จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา, อิทํ วีริยาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?

สตีมโต สทา ภทฺทํ, ภทฺทมตฺถุ สตีมโต;

สตีมโต สทา [สุเว (สํ. นิ. 1.238)] เสยฺโย, สตีมา สุขเมธติฯ

จตฺตาโร สติปฏฺฐานา วิตฺถาเรน กาตพฺพา, อิทํ สตินฺทฺริยาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?

อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ, เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;

สพฺเพน ชญฺญา กสิณาปิ ปาณิโน, สนฺตํ สมาธิํ อรณํ นิเสวโตฯ

ตโยเม , ภิกฺขเว, สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต, อวิตกฺโก อวิจาโรฯ อิทํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ?

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมินฺติ วิตฺถาเรนฯ

ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปญฺญา – สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ สุตฺตํ, อิมานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิฯ

[39] ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิ?

อวีตราโค [อ. นิ. 6.54] กาเมสุ, ยสฺส ปญฺจินฺทฺริยา มุทู;

สทฺธา สติ จ วีริยํ, สมโถ จ วิปสฺสนา;

ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, ปุพฺเพว อุปหญฺญติฯ

ปญฺจิมานิ อินฺทฺริยานิฯ สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเท วิตฺถาเรน สุตฺตํ กาตพฺพํฯ อิมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานานิ สุตฺตานิฯ ยํ ยสฺส สมฺพนฺธํ กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา เตน เตน อธิฏฺฐาเนน ตํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ, นตฺถญฺโญ ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพฯ ตตฺถ สาธารณํ กุสลํ นาปิ กุสลํ อกุสลํ ยถา สาธารณานิ จ กุสลมูลานิ สาธารณานิ จ อกุสลมูลานิ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ ปชหติ…เป.… จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา กุสลํ อกุสลญฺจฯ

ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา

วิตกฺโก หิ มมตฺถิโก [ปมตฺถิโก (ปี.)], ททํ ปิโย นโร อิติ;

โย ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ตสฺส พาลลกฺขณํฯ

สตญฺเจว สหสฺสานํ, เย จ สมณพฺราหฺมณา;

ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, จตูหิ อคตีหิ จฯ

อสุภานุปสฺสิํ วิหรนฺตํ, นิมิตฺเตสุ อสุภา จ;

เอกมฺปิ เจ ปิยํ ปาณํ, มิตฺตา สเจ สุภาสิตาฯ

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, อนุญฺญา ตีณิ อินฺทฺริยานิ;

กุสลากุสลมูลานิ จ, ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํฯ

กาเยน กุสลํ กเร, ตีณิ สุจริตานิ จ;

สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ, สนฺโต วจีสุจริตานิ จฯ