2. สาสนปฏฺฐานทุติยภูมิ

[13] ตตฺถ กตมํ สาสนปฺปฏฺฐานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนา ภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจฯ อาณตฺติ, ผลํ, อุปาโย, อาณตฺติ จ ผลญฺจ, ผลญฺจ อุปาโย จ, อาณตฺติ จ ผลญฺจ อุปาโย จฯ อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจฯ โลกิกํ, โลกุตฺตรํ, โลกิกญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ กมฺมํ, วิปาโก, กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ นิทฺทิฏฺฐํ, อนิทฺทิฏฺฐํ, นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจฯ ญาณํ, เญยฺยํ, ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ ทสฺสนํ, ภาวนา, ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ วิปากกมฺมํ, น วิปากกมฺมํ, เนววิปากนวิปากกมฺมํ ฯ สกวจนํ, ปรวจนํ, สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจฯ สตฺตาธิฏฺฐานํ, ธมฺมาธิฏฺฐานํ, สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ ถโว, สกวจนาธิฏฺฐานํ, ปรวจนาธิฏฺฐานํ, สกวจนาธิฏฺฐานญฺจ ปรวจนาธิฏฺฐานญฺจฯ กิริยํ, ผลํ, กิริยญฺจ ผลญฺจฯ อนุญฺญาตํ, ปฏิกฺขิตฺตํ, อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจฯ อิมานิ ฉ ปฏิกฺขิตฺตานิฯ

[14] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?

กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;

ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรูปโกว (ก.) ปสฺส อุทา. 64] มาตรํฯ

ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณาฯ

ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินีฯ

สํยุตฺตเก สุตฺตํฯ

มหานามสฺส สกฺกสฺส อิทํ ภควา สกฺยานํ กปิลวตฺถุมฺหิ นคเร นยวิตฺถาเรน สทฺธาสีลปริภาวิตํ สุตฺตํ ภาวญฺเญน ปริภาวิตํ ตํ นาม ปจฺฉิเม กาเลฯ

ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ?

อุทฺธํ อโธ [อุทา. 61] สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี;

เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายฯ

สีลานิ นุ โข ภวนฺติ กิมตฺถิยานิ อานนฺโท ปุจฺฉติ สตฺถารํฯ

ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?

‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปติ;

วิรตฺตํ รชนีเยสุ, โกปเนยฺเย [โกปนีเย (ก.) ปสฺส อุทา. 34] น กุปฺปติ;

ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติฯ

สาริปุตฺโต นาม ภควา เถรญฺญตโร โส มํ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกมติ, สาริปุตฺตสฺส พฺยากรณํ กาตพฺพํฯ ยสฺส นูน ภควา กายคตา สติ อภาวิตา อสฺส อพหุลีกตา วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ

[15] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ?

ฉนฺนมติวสฺสติ [อุทา. 45], วิวฏํ นาติวสฺสติ;

ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติฯ

ฉนฺนมติวสฺสตีติ สํกิเลโสฯ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ วาสนาฯ ตโม ตมปรายโนติ วิตฺถาเรนฯ ตตฺถ โย จ ตโม โย จ ตมปรายโน, อยํ สํกิเลโสฯ โย จ โชติ โย จ โชติปรายโน, อยํ วาสนาฯ

ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ [ทารุชํ ปพฺพชญฺจ (ปี.) ธ. ป. 345; สํ. นิ. 1.121];

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาฯ

น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทา ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อยํ สํกิเลโสฯ เอตมฺปิ เฉตฺวา ปริพฺพชนฺติ ธีรา อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายาติ, อยํ นิพฺเพโธฯ ยํ เจตยิตํ ปกปฺปิตํ ยา จ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติฯ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ สํกิเลโสฯ ปจฺฉิมเกหิ จตูหิ นิพฺเพโธฯ

ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

อยํ โลโก สนฺตาปชาโต, ผสฺสปเรโต โรคํ [โรทํ (ปี.) ปสฺส อุทา. 30] วทติ อตฺตโต;

เยน เยน หิ มญฺญนฺติ, ตโต ตํ โหติ อญฺญถาฯ

อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก, ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;

ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ, ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺขํ;

ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติฯ

เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิฯ เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิฯ อุปธิํ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว, โลกมิมํ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา ภวา อปริมุตฺตาฯ เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย สพฺเพเต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติฯ

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต;

ภวตณฺหา ปหียติ, วิภวํ นาภินนฺทติ;

สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา, อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพานํฯ

‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน, อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;

อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม, อุเปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที’’ติฯ

อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ยาว ทุกฺขนฺติ ยํ ตณฺหา สํกิเลโสฯ

ยํ ปุนคฺคหณํ เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิฯ เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิฯ

อยํ ทิฏฺฐิสํกิเลโส, ตํ ทิฏฺฐิสํกิเลโส จ ตณฺหาสํกิเลโส จ, อุภยเมตํ สํกิเลโสฯ ยํ ปุนคฺคหณํ ภววิปฺปหานาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ยาว สพฺพโส อุปาทานกฺขยา สมฺภวา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํฯ ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน ยาว อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํฯ จตฺตาโร ปุคฺคลา อนุโสตคามี สํกิเลโส ฐิตตฺโต จ ปฏิโสตคามี จ นิพฺเพโธฯ ถเล ติฏฺฐตีติ อเสกฺขภูมิฯ

[16] ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘ททโต [อุทา. 75; ที. นิ. 2.197] ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;

กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติฯ

‘‘ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตี’’ติ วาสนาฯ ‘‘กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติ นิพฺเพโธฯ

โสตานุคเตสุ ธมฺเมสุ วจสา ปริจิเตสุ มนสานุเปกฺขิเตสุ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺเธสุ ปญฺจานิสํสา ปาฏิกงฺขาฯ อิเธกจฺจสฺส พหุสฺสุตา ธมฺมา โหนฺติ ธาตา อปมุฏฺฐา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, โส ยุญฺชนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติฯ โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ, คิลาโน ปปฺโปติฯ โน เจ คิลาโน ปปฺโปติ, มรณกาลสมเย ปปฺโปติฯ โน เจ มรณกาลสมเย ปปฺโปติ, เทวภูโต ปาปุณาติฯ โน เจ เทวภูโต ปาปุณาติ, เตน ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติฯ

ตตฺถายํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปาปุณาติ, อยํ นิพฺเพโธฯ ยํ สมฺปราเย ปจฺเจกโพธิํ ปาปุณาติ, อยํ วาสนาฯ อิมานิ โสฬส สุตฺตานิ สพฺพสาสนํ อติคฺคณฺหนฺโต ติฏฺฐนฺติฯ อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ นววิโธ สุตฺตนฺโต วิภตฺโต ภวติฯ

โส จ ปญฺญวโต โน ทุปฺปญฺญสฺส, ยุตฺตสฺส โน อยุตฺตสฺส, อกมฺมสฺส วิหาริสฺส ปกติยา โลเก สํกิเลโส จรติฯ โส สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสฯ ตโต สํกิเลสโต อุฏฺฐหนฺโต สํกิเลโส ธมฺเมสุ ปติฏฺฐหติ, โลกิเยสุ ปติฏฺฐหตีติฯ ตตฺถากุสโล ทิฏฺฐโต สเจ ตํ สีลญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ ปรามสติ, ตสฺส โส ตณฺหาสํกิเลโส โหติฯ สเจ ปนสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสํ [ภวิสฺสามิ (ปี.)] เทวญฺญตโร วา’’ติ ยสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, เอตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิสํกิเลโส ภวติฯ สเจ ปน สีเล ปติฏฺฐิโต อปรามฏฺฐสฺส หิ สีลวตํ โหติ, ตสฺส ตํ สีลวโต โยนิโส คหิตํ อวิปฺปฏิสารํ ชเนติ ยาว วิมุตฺติญาณทสฺสนํ, ตญฺจ ตสฺส ทิฏฺเฐว ธมฺเม กาลงฺกตสฺส วา ตมฺหิเยว วา ปน อปราปริยาเยน วา, อญฺเญสุ ขนฺเธสุ เอวํ สุตํ ‘‘สุจริตํ วาสนาย สํวตฺตตี’’ติ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ วุจฺจติฯ ตตฺถ สีเลสุ ฐิตสฺส วินีวรณํ จิตฺตํ, ตํ ตโต สกฺกายทิฏฺฐิปฺปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติฯ โส อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ; ยทิ วา สาสนนฺตเร, อจฺจนฺตํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ยทิ วา เอกาสเน ฉ อภิญฺเญฯ ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลา อริยธมฺเม ปาปุณนฺติ สทฺธานุสารี จ ธมฺมานุสารี จฯ ตตฺถ ธมฺมานุสารี อุคฺฆฏิตญฺญู, สทฺธานุสารี เนยฺโยฯ ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโยฯ ตตฺถ เนยฺโยปิ ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโยฯ ตตฺถ โย จ อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย, โย จ เนยฺโย ติกฺขินฺทฺริโย, อิเม ปุคฺคลา อสมินฺทฺริยา โหนฺติฯ ตตฺถ อิเม ปุคฺคลา สมินฺทฺริยา ปริหายนฺติ จ อุคฺฆฏิตญฺญุโต, วิปญฺจิตญฺญู เนยฺยโต, อิเม มชฺฌิมา ภูมิคตา วิปญฺจิตญฺญู โหติฯ อิเม ตโย ปุคฺคลาฯ

[17] ตตฺถ จตุตฺถา ปน ปญฺจมา อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย จ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, เอกพีชี โหติ ปฐโม โสตาปนฺโนฯ ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ ทุติโย โสตาปนฺโน ฯ

ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ฐิโต โสตาปตฺติผลญฺจ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ โหติ , อยํ ตติโย โสตาปนฺโนฯ อิเม ตโย ปุคฺคลา อินฺทฺริยเวมตฺตตาย โสตาปตฺติผเล ฐิตาฯ

อุคฺฆฏิตญฺญู เอกพีชี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู โกลํโกโล โหติ, เนยฺโย สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติฯ อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ สเจ ปน ตทุตฺตริ วายมติ, อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ ปาปุณาติฯ ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา อนฺตราปรินิพฺพายี จ อุปหจฺจปรินิพฺพายี จฯ ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณนฺติ อสงฺขารปรินิพฺพายี จ สสงฺขารปรินิพฺพายี จฯ ตตฺถ เนยฺโย อนาคามิผลํ ปาปุณนฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู จ วิปญฺจิตญฺญู จ, อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติฯ อุคฺฆฏิตญฺญู จ วิปญฺจิตญฺญู จ อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติฯ วิปญฺจิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, วิปญฺจิตญฺญู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติฯ วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี โหติฯ อิติ ปญฺจ อนาคามิโน, ฉฏฺโฐ สกทาคามี, ตโย จ โสตาปนฺนาติ อิเม นว เสกฺขาฯ

ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต จฯ ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, ฐิตกปฺปี [ฐิตกปฺปิ (ปี. ก.) ปสฺส ปุ. ป. 17] จ ปฏิเวธนภาโว ปุคฺคโล จ ติกฺขินฺทฺริโย โส อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ เจตนาภพฺโพ จ รกฺขณาภพฺโพ จฯ ตตฺถ วิปญฺจิตญฺญู มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, สเจ เจเตติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ เจเตติ ปรินิพฺพายีติฯ สเจ อนุรกฺขติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ อนุรกฺขติ ปรินิพฺพายีติฯ

ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ปริหานธมฺโม โหติ กมฺมนิยโต วา สมสีสิ วา, อิเม นว อรหนฺโต อิทํ จตุพฺพิธํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํฯ อิเมสุ ปุคฺคเลสุ ตถาคตสฺส ทสวิธํ พลํ ปวตฺตติฯ

[18] กตมํ ทสวิธํ? อิธ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อปฺปวตฺติเต ธมฺมจกฺเก มเหสกฺขา เทวปุตฺตา ยาจนาย อภิยาตา [อติยาตา (ปี. ก.)] โหนฺติ ‘‘เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติฯ โส อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺโต อทฺทสาสิ สตฺตานํ ตโย ราสีนํ สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยโต อนิยโตฯ ตตฺถ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ มิจฺฉาสติํ อาปชฺเชยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อสตฺถุโก ปรินิพฺพาเยยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, สมาปตฺติํ อาปชฺเชยฺยาติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ตตฺถ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ อริยสมาปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, อนริยมิจฺฉาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ ตตฺถ อนิยโต ราสิ สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมาโน สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมานํ มิจฺฉตฺตนิยตราสิํ คมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ อิเม ตโย อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เม สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เอตฺตวตา มํ โกจิ สหธมฺเมน ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, วีตราคสฺส เต ปฏิชานโต อขีณาสวตาย สหธมฺเมน โกจิ ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ยโต ปน อิมสฺส อนิยตสฺส ราสิสฺส ธมฺมเทสนา, สา น ทิสฺสติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ตถา โอวทิโต ยํ ปน เม อนิยตราสิ สาวโก ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

[19] ยํ โข มุนิ นานปฺปการสฺส นานานิรุตฺติโย เทวนาคยกฺขานํ ทเมติ ธมฺเม ววตฺถาเนน วตฺวา การณโต อญฺญํ ปารํ คมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ ยโต ปนิมา นิรุตฺติโต สตฺต สตฺต นิรุตฺติโย นาภิสมฺภุเนยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติ โข ปน อภิสมคฺครตานํ สาวกานํ ตมตฺถมวิญฺญาปเยติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ อตฺถปฏิสมฺภิทา ฯ

มเหสกฺขา เทวปุตฺตา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺเห ปุจฺฉิํสุ ฯ กายิเกน วา มานสิเกน วา ปริปีฬิตสฺส หตฺถกุณีติ วา ปาเท วา ขญฺเช ทนฺธสฺส [ทนฺตสฺส (ปี. ก.)] โส อตฺโถ น ปริภาชิยตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ ยมฺหิ ตํ เตสํ โหติ ตมฺหิ อสนฺตํ ภวตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ ยํ หิ นาสํ เตสํ น ภวติ, ตมฺหิ นาสํ เตสํ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เอวํ สมุทยสฺส นิโรธาย ทส อกุสลกมฺมปถาฯ มาโร วา อินฺโท วา พฺรหฺมา วา ตถาคโต วา จกฺกวตฺตี วา โส วต นาม มาตุคาโม ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, ปุริโส อสฺส ราชา จกฺกวตฺตี สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติฯ อิติสฺส เอวรูปํ พลํ เอวรูปํ ญาณํ, อิทํ วุจฺจติ ฐานาฏฺฐานญาณํ ปฐมํ ตถาคตพลํ ตํ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตีหิ ราสีหิ จตูหิ เวสารชฺเชหิ จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปวตฺติยํ นิวตฺติยํ ภาคิยญฺจฯ กุสลํ กุสลวิปาเกสุ จ อุปปชฺชติ ยญฺจ อิตฺถิปุริสานํฯ อิทํ ปฐมํ พลํ ตถาคโต เอวํ ชานาติฯ

เยสํ ปน สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, นายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, นิพฺพานคามินีเยวายํ ปฏิปทาฯ ตตฺถ สิยา มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, เอสาปิ น สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาฯ สกฺกายสมุทยคามินีเยวายํ ปฏิปทา โหตุ, อยํ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิปตฺติยา ฐิโต คจฺฉติ นิพฺพานํ, คจฺฉติ อปายํ, คจฺฉติ เทวมนุสฺสสฺสฯ ยํ ยํ วา ปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺย สพฺพตฺถ คจฺเฉยฺย, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาฯ ยํ เอตฺถ ญาณํ ยถาภูตํ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาญาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํฯ

สา โข ปนายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา นานาธิมุตฺตา เกจิ กาเมสุ เกจิ ทุกฺกรการิยํ เกจิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา เกจิ สํสาเรน สุทฺธิํ ปจฺเจนฺติ เกจิ อนชฺชาภาวนาติฯ เตน เตน จริเตน วินิพนฺธานํ สตฺตานํ ยํ ญาณํ ยถาภูตํ นานาคตํ โลกสฺส อเนกาธิมุตฺตคตํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิทํ ตติยํ ตถาคตพลํฯ

ตตฺถ สตฺตานํ อธิมุตฺตา ภวนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺติฯ เตสํ กมฺมุปสยานํ ตทาธิมุตฺตานํฯ สา เจว ธาตุ สํวหติฯ กตรา ปเนสา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ พลธาตุ กาจิ สมฺปตฺติ กาจิ มิจฺฉตฺตญฺจ ธาตุ อธิมุตฺตา ภวนฺติฯ อญฺญตรา อุตฺตริ น สมนุปสฺสนฺติฯ

เต ตเทวฏฺฐานํ มยา ชรามรณสฺส อภินิวิสฺส โวหรนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติฯ ยถา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ภาสิตํฯ ยํ ตตฺถ ยถาภูตํ ญาณํฯ อิทํ วุจฺจติ จตุตฺถํ ตถาคตพลํฯ

ตตฺถ ยํเยว ธาตุ [ยํ ยเทว ธาตุํ (ก.)] เสฏฺฐนฺติ ตํ ตํ กาเยน จ วาจาย จ อารมฺภนฺติ เจตสิโกฯ อารมฺโภ เจตนา กมฺมํ กายิกา วาจสิกา อารมฺโภ เจตสิกตฺตา กมฺมนฺตรํ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมินา สตฺเตน เอวํ ธาตุเกน เอวรูปํ กมฺมํ กตํ, ตํ อตีตมทฺธานํ อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก วิปจฺจติ เอตรหิ วิปจฺจิสฺสติ วา อนาคตมทฺธาน’’นฺติฯ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวํธาตุโก อิทํ กมฺมํ กโรติ’’ฯ ตณฺหาย จ ทิฏฺฐิยา จ อิมินา เหตุนา น ตสฺส วิปาโก ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม นิพฺพตฺติสฺสติ, อุปปชฺเช วา’’ติ อปรมฺหิ วา ปริยาเย เอวํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวรูปํ กมฺมํ กริสฺสติ อนาคตมทฺธานํ, อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก นิพฺพตฺติสฺสติ, อิมินา เหตุนา ยานิ จตฺตาริ กมฺมฏฺฐานานิ อิทํ กมฺมฏฺฐานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายติํ จ สุขวิปากํ’’ …เป.… อิติ อยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส ฐานโส วิปากเวมตฺตตํ ปชานาติ อุจฺจาวจา หีนปณีตตา, อิทํ วุจฺจติ กมฺมวิปากญาณํ ปญฺจมํ ตถาคตพลํฯ

ตถา สตฺตา ยํ วา กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตา ตตฺถ เอวํ ปชานาติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กมฺมาธิมุตฺตสฺส ราคจริตสฺส เนกฺขมฺมธาตูนํ ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส ราคานุคเต สุญฺญมานสฺส ปฐมํ ฌานํ สํกิลิสฺสติ, สเจ ปุน อุตฺตริ วายามโต ฌานโวทานคเต มานเส วิเสสภาคิยํ ปฏิปทํ อนุยุญฺชิยติฯ ตสฺส หิ ฌานภาคิยํเยว ปฐมชฺฌาเน ฐิตสฺส ทุติยํ ฌานํ โวทานํ คจฺฉติ, ตติยญฺจ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐติ, ตสฺส สา ปีติ อวิเสสภาคิยํ ตติยํ ฌานํ อาทิสฺส ติฏฺฐติฯ สเจ ตสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ คจฺฉติเยว, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส หานภาคิยา ธมฺมา, เต จ ธมฺมา ยตฺถ ปชายนฺติ เยหิ จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ ทิสฺสติฯ เอวํ อชฺฌาสยสมาปตฺติยา ยา จตสฺโส สมาปตฺติโย ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ อฏฺฐ วิโมกฺขฌานานีติ จตฺตาริ ฌานานิ วิโมกฺขาติฯ อฏฺฐ จ วิโมกฺขา ตีณิ จ วิโมกฺขมุขานิฯ

สมาธีติ จตฺตาโร สมาธี – ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติฯ สมาปตฺติโย จตสฺโส อชฺฌาสยสมาปตฺติโย อิติ อิเมสํ ฌานานํ วิโมกฺขสมาปตฺตีติ เอวรูโป สํกิเลโส ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺสฯ เอวํ โทสจริตสฺสฯ โมหจริตสฺสฯ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ โวทานํ อิติ ยํ เอตฺถ ญาณํ ยถาภูตํ อสาธารณํ สพฺพสตฺเตหิฯ อิทํ วุจฺจติ ฉฏฺฐํ ตถาคตพลํฯ

ตตฺถ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ โลกิกา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมา ภาวนาภาคิยํ อินฺทฺริยํ นามํ ลภนฺติฯ อาธิปเตยฺยภูมิํ อุปาทาย พลํ นามํ ลภนฺติ ถามคตํ มโน มนินฺทฺริยํ ตํ อุปาทายฯ วีริยํ นามํ ลภนฺติ อารมฺภธาตุํ อุปาทายฯ อิติสฺส เทว เอวรูปํ ญาณํ อิเมหิ จ ธมฺเมหิ อิเม ปุคฺคลา สมนฺนาคตาติปิ ธมฺมเทสนํ อกาสิฯ อาการโต จ โวการโต จ อาสยชฺฌาสยสฺส อธิมุตฺติสมนฺนาคตานํฯ อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลวีริยเวมตฺตตํ ญาณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํฯ

ตตฺถ จ ตถาคโต โลกาทีสุ จ ภูมีสุ สํโยชนานญฺจ เสกฺขานํ ทฺวีหิ พเลหิ คติํ ปชานาติ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา อตีเต สํสาเร เอตรหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเน ทิพฺพจกฺขุนา จุตูปปาตํ อิติ อิมานิ ทฺเว พลานิ ทิพฺพจกฺขุโต อภินีหิตานิฯ โส อตีตมทฺธานํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน โคจโร โส เอตรหิ สติ โคจโร อิติ อตฺตโน จ ปเรสํ จ ปุพฺเพนิวาสญาณํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ทิพฺเพน จกฺขุนา อิมานิ ทฺเว ตถาคตพลานิ, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวาโส, นวมํ ทิพฺพจกฺขุฯ

ปุน จปรํ ตถาคโต อริยปุคฺคลานํ ฌานํ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยํ ปชานาติ อยํ ปุคฺคโล อิมินา มคฺเคน อิมาย ปฏิปทาย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิติ อตฺตโน จ อาสวานํ ขยํ ญาณํ ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ จตุภูมิมุปาทาย ยาว นวนฺนํ อรหนฺตานํ อาสวกฺขโย โอธิโส เสกฺขานํ อโนธิโส อรหนฺตานํฯ ตตฺถ เจโตวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา กามาสเวน จ ภวาสเวน จ, ปญฺญาวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา ทิฏฺฐาสเวน จ อวิชฺชาสเวน จ, อิมาสํ ทฺวินฺนํ วิมุตฺตีนํ ยถาภูตํ ญาณํ, อิทํ วุจฺจติ อาสวกฺขเย ญาณํฯ ทสมํ ตถาคตพลํฯ

[20] อิเมสุ ทสสุ พเลสุ ฐิโต ตถาคโต ปญฺจวิธํ สาสนํ เทเสติ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํฯ ตตฺถ โย ตณฺหาสํกิเลโส, อิมสฺส อโลโภ นิสฺสรณํฯ โย ทิฏฺฐิสํกิเลโส, อิมสฺส อโมโห นิสฺสรณํฯ โย ทุจฺจริตสํกิเลโส, อิมสฺส ตีณิ กุสลานิ นิสฺสรณํฯ กิํ นิทานํ? ตีณิ อิมานิ [ตีณิ หิ อิมานิ (ปี.)] มโนทุจฺจริตานิ – อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ ตตฺถ อภิชฺฌา มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, อทินฺนาทานํ สพฺพญฺจ ตทุปนิพฺพทฺธํ วาจากมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, มุสาวาทญฺจ สพฺพวิตถํ สพฺพํ วาจมภาวํ สพฺพมกฺขํ ปลาสํ อภิชฺฌา อกุสลมูลนฺติ, สุจริเต สุจริตํ มุสาวาทา อทินฺนาทานา อภิชฺฌาย เจตนา, ตตฺถ พฺยาปาโท มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, ปาณาติปาตํ สพฺพญฺจ เมตํ อากฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ นิพฺพทฺธํ โรจนํ วาจากมฺมํ อุปฏฺฐเปติ, ปิสุณวาจํ ผรุสวาจํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มโนทุจฺจริตญฺจ อภิชฺฌํ พฺยาปาทํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปโยเชติ, ตสฺส โย โกจิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาโค ราคโช วา โทสโช วา สพฺพโส มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมฺภูโต อิมินา การเณน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อุปฏฺฐเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารํ วจีกมฺมํ อุปฏฺฐเปติ สมฺผปฺปลาปํฯ อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ อกุสลมูลานิฯ

ยา อภิชฺฌา, โส โลโภฯ โย พฺยาปาโท, โส โทโสฯ ยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, โส โมโหฯ ตานิ อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ อุปฏฺฐเปนฺติฯ เตสุ คหิเตสุ ตีสุ อกุสลมูเลสุ ทสวิธํ อกุสลมูลํ ปาริปูริํ คจฺฉติ, ตสฺส ติวิธสฺส ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ นิสฺสรณํฯ ตตฺถ โย พหุสิโต นิทฺเทโส ยถา โลโภ โทโส โมโหปิ, ตตฺถ อสิตุํ เอตฺถ โลโภ อุสฺสโท เตน การเณน เตสุ วา ธมฺเมสุ โลโภ ปญฺญปิยติฯ ตตฺถายํ โมโห อกุสลํ โมโห อยํ อวิชฺชา, สา จตุพฺพิธา รูเป อภินิวิฏฺฐา, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อวิชฺชาคโต รูปวนฺตํ อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ตตฺถ กตมํ ปทํ สกฺกายทิฏฺฐิยา อุจฺเฉทํ วทติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ นตฺถิกทิฏฺฐิ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺฐิ จ อญฺโญ จ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวทิยติฯ ปจฺฉิมสฏฺฐิกปฺปานํ ตีณิ ปทานิ สกฺกายทิฏฺฐิยา สสฺสตํ ภชนฺติ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ อกิริยญฺจ ตํ ทุกฺขมิจฺฉโต อเหตุกา จ ปตนฺติ อนชฺฌาภาโว จ กมฺมานํ สพฺพญฺจ มานยิ [มานติ (ปี.)]ฯ

ตตฺถ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ สํสาเรน สุทฺธิ อาชีวกา ฉฬาสีติ ปญฺญเปนฺติฯ ยถารูเป สกฺกายทิฏฺฐิยา จตุวตฺถุกา, เอวํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิยา สสฺสตํ ภชติฯ อญฺญาชีวกา จ สสฺสตวาทิเก จ สีลพฺพตํ ภชนฺติ ปรามสนฺติ อิมินา ภวิสฺสามิ เทโว วา เทวญฺญตโร วา, อยํ สีลพฺพตปรามาโสฯ ตตฺถ สกฺกายทิฏฺฐิยา โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’มิติ ตํ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ นาภิปฺปสีทติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต…เป.… อิติ วาสนาภาคิเยสุ ฐิตสฺส อยํ อุปกฺกิเลโสฯ

[21] ตตฺถ สทฺธินฺทฺริเยน สพฺพํ วิจิกิจฺฉิตํ ปชหติ, ปญฺญินฺทฺริเยน อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, สมาธินฺทฺริเยน จิตฺตํ เอโกทิ กโรติ วีริยินฺทฺริเยน อารภติฯ โส อิเมหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธานุสารี อเวจฺจปฺปสาเท นิรโต อนนฺตริยํ สมาธิํ อุปฺปาเทติฯ อินฺทฺริเยหิ สุทฺเธหิ ธมฺมานุสารี อปฺปจฺจยตาย อนนฺตริยํ สมาธิํ อุปฺปาเทติฯ โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ สจฺจานิ อิทํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํฯ ตสฺส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺสนปหาตพฺพานิ สพฺเพน สพฺพํ ปหีนานิ ทฺเว ปุคฺคลกตานิฯ ตตฺถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ภาวนาปหาตพฺพานิ อุปริกฺขิตฺตานิ ฉ ภเว นิพฺพตฺเตนฺติฯ ตตฺถ เตสุ อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทสุ ตนุกเตสุ ฉ ภวา ปริกฺขยา มริยาทํ คจฺฉนฺติ, ทฺเว ภวา อวสิฏฺฐาฯ ตสฺส อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ สพฺเพน สพฺพํ ปริกฺขีณา โหนฺติฯ เอโก ภโว อวสิฏฺโฐ โหติฯ โส จ มานวเสน นิพฺพตฺเตติฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ อญฺเญปิ จตฺตาโร กิเลสา รูปราโค ภวราโค อวิชฺชา อุทฺธจฺจํ เกตุสฺมิมานภูตา นปฺปฏิพลา อสฺมิมานํ วินิวตฺเตตุํ, สพฺเพปิ เต อสฺมิมานสฺส ปหานํ อารภเตฯ ขีเณสุ น จ เตสุ อิทมุตฺตริทสฺสนภูมิยํ ปญฺจสุ เสกฺขปุคฺคเลสุ ตีสุ จ ปฏิปฺปนฺนเกสุ ทฺวีสุ จ ผลฏฺเฐสุ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํฯ ตทุตฺตริ อเสกฺขภาคิยสุตฺตํ, กตฺถจิ ภูมิ นิปีฬิยติฯ อิทญฺจ ปญฺจมํ สุตฺตํฯ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส อเสกฺขสฺส สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํฯ ปุถุชฺชนสฺส ทสฺสนภาคิยํฯ ภาวนาภาคิยํ ปญฺจนฺนํ เสกฺขานํฯ ยํ ปฐมนิทฺทิฏฺฐํ อเสกฺขภาคิยํ สพฺเพสํ อรหนฺตานํฯ สา ปน ปญฺจวิธา สตฺตวีสอากาเร [สตฺตวีสํ อากาเร (ปี.)] ปริเยสิตพฺพํฯ เอเตสุ ตสฺส คตีนํ ตโต อุตฺตริฯ

ตญฺจ โข สงฺเขเปน ปญฺญาสาย อากาเรหิ สมฺปตติ, เย ปญฺญาส อาการา สาสเน นิทฺทิฏฺฐา, เต สงฺขิปิยนฺตา ทสหิ อากาเรหิ ปตนฺติฯ เย อริยสจฺจํ นิกฺเขเปน ฐิเต สงฺขิปิยตฺตา อฏฺฐสุ อากาเรสุ ปตนฺติฯ จตูสุ จ สาธารเณสุ สุตฺเตสุ ยา หารสมฺปาตสฺส ภูมิ, เต สงฺขิปิยนฺตา ปญฺจสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติฯ สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย ภาวนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จฯ เต สงฺขิปิยนฺตา จตูสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติฯ สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จฯ เต สงฺขิปิยมานา ตีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิเย เสกฺขภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จฯ เต สงฺขิปิยนฺตา ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ นิพฺเพธภาคิเย จ ปุพฺพโยคภาคิเย จฯ ยถา วุตฺตํ ภควตา ทฺเว อตฺถวเส สมฺปสฺสมานา ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ธมฺมํ เทเสนฺติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… สตฺถา ปุพฺพโยคสมนฺนาคเต อปฺปกสิเรน มญฺญมานา วสิยนฺติ ปุพฺพโยคา จ ภวิสฺสนฺติ สนฺตานํ มญฺญมานาธรายฯ ตตฺถ ปญฺญาเวมตฺตตํ อตฺตโน สมนุปสฺสมาเนน อฏฺฐวิเธ สุตฺตสงฺเขเป, ยตฺถ ยตฺถ สกฺโกติ, ตตฺถ ตตฺถ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ตตฺถ โยเชตฺวา สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพฯ น หิ สติ เวทนา มโน ธาเรตฺวา สกฺกา เยน เกนจิ สุตฺตสฺส อตฺโถ ยถาภูตํ นิทฺทิสิตุํฯ

ตตฺถ ปุริมกานํ สุตฺตานํ อิมา อุทฺทานคาถา

กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ปญฺจ นีวรณานิ จ;

มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มหานาโม จ สากิโยฯ

อุทฺธํ อโธ วิปฺปมุตฺโต, ยญฺจ สีลกิมตฺถิยา;

ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, อุปติสฺส ปุจฺฉาทิกาฯ

ยสฺส กายคตาสติ, ฉนฺนํ ตโมปรายโณ;

น ตํ ทฬฺหํ เจตสิกํ, อยํ โลโกติอาทิกํฯ

จตฺตาโร เจว ปุคฺคลา, ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒิตํ;

โสตานุคตธมฺเมสุ, อิมา เตสํ อุทฺทานคาถาฯ

[22] ตตฺถ กตมา อาณตฺติ?

สเจ ภายถ [อุทา. 44] ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ

‘‘อตีเต , ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหี’’ติ วิตฺถาเรน กาตพฺพาฯ ‘‘สีลวนฺเตน , อานนฺท, ปุคฺคเลน สทา กรณียา กินฺติเม อวิปฺปฏิสาโร อสฺสา’’ติฯ อยํ วุจฺจติ อาณตฺติฯ

ตตฺถ กตมํ ผลํ?

ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารีฯ

อิทํ ผลํฯ

ตตฺถ กตโม อุปาโย?

‘‘สพฺเพ ธมฺมา [ธ. ป. 279] อนตฺตา’’ติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาฯ

‘‘สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โข, ภิกฺขุ, อปิ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ จาเลยฺย, โก ปน วาโท ฉวํ อวิชฺชํ สตฺตเกสุ’’ เวยฺยากรณํ กาตพฺพํฯ อยํ อุปาโยฯ

ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลญฺจ?

สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ

สเจ หิ ปาปกํ กมฺมํ, กโรถ วา กริสฺสถ;

น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, อุปจฺจาปิ ปลายตํ [ปลายโต (ปี.)]ฯ

ปุริมิกาย คาถาย อาณตฺติ ปจฺฉิมิกาย ผลํฯ สีเล ปติฏฺฐาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา ยา จ จิตฺตภาวนา ยา จ ปญฺญาภาวนา ยา จ อาณตฺติ ราควิราคา จ ผลํฯ

ตตฺถ กตมํ ผลญฺจ อุปาโย จ?

สีเล ปติฏฺฐาย [สํ. นิ. 1.23] นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํฯ

ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย อุปาโย, ปจฺฉิมิกาย อฑฺฒคาถาย ผลํฯ

นนฺทิโย [นนฺทิโก (ปี. ก.)] สกฺโก อิสิวุตฺถปุริริกามเอกรกฺเข [อิสิวุตฺต… (ปี.)] สุตฺตํ มูลโต อุปาทาย ยาว ฉสุ ธมฺเมสุฯ อุตฺตริ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ยาจโยโค [โย จ โยโค (ปี.)] กรณีโย, อยํ อุปาโยฯ อสหคตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ มุจฺจตีติฯ สพฺพาสุ ฉสุ ตีสุฯ อยํ อุปาโย จ ผลญฺจฯ

ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลญฺจ อุปาโย จ?

สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;

อตฺตานุทิฏฺฐิํ อุหจฺจ [อูหจฺจ (สุ. นิ. 1125)], เอวํ มจฺจุตโร สิยาฯ

‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา’’ติ อาณตฺติฯ ‘‘สทา สโต’’ติ อุปาโยฯ ‘‘อตฺตานุทิฏฺฐิํ อุหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ ผลํฯ สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปชานาติฯ เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ปริมุจฺจติ ชาติยาปิ…เป.… อุปายาเสหิปิ อิธ ตีณิปิ’’ฯ

[23] ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?

กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติฯ อยํ อสฺสาโทฯ

‘‘ธมฺมจริยา สมจริยา กุสลจริยา เหตูหิ, พฺราหฺมณ, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ’’ฯ อยํ อสฺสาโทฯ

ตตฺถ กตโม อาทีนโว?

กาเมสุ เว หญฺญเต สพฺพา มุจฺเจว – อยํ อาทีนโวฯ ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺเต ปพฺพโตปมา – อยํ อาทีนโวฯ

ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?

โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;

โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติฯ

สํยุตฺตเก สุตฺตํ ปาริจฺฉตฺตโก ปณฺฑุปลาโส สนฺนิปลาโส – อิทํ นิสฺสรณํฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?

ยานิ [ชา. 1.2.144 ทุกนิปาเต] กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํฯ

ตตฺถ ยํ ปาปการี ปจฺจนุโภติ อยํ อสฺสาโทฯ ลาภาลาภอฏฺฐเกสุ พฺยากรณํ, ตตฺถ อลาโภ อยโส นินฺทา ทุกฺขํ, อยํ อาทีนโวฯ ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโทฯ

ตตฺถ กตมํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจ?

‘‘สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;

ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’’ติฯ

โย จ วิปาโก ปุญฺญานํ ยา จ อธิปฺปายสฺส อิชฺฌนา, อยํ อสฺสาโทฯ ยํ ขิปฺปญฺจ ปรมํ สนฺติํ นิพฺพานมธิคจฺฉติ, อิทํ นิสฺสรณํฯ

พาตฺติํสาย เจว มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย โหนฺติ, สเจ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา โหติ จกฺกวตฺตี ยาว อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อยํ อสฺสาโทฯ สเจ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ สพฺเพน โอเฆน [โอสเธน (ปี. ก.)] นิสฺสรณํ อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณญฺจฯ

ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

อาทานสฺส [อาทินฺนสฺส (ก.)] ภยํ ญตฺวา, ชาติมรณสมฺภวํ;

อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ, ชาติมรณสงฺขยาฯ

ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย ชาติมรณสมฺภโว อาทีนโวฯ อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ ชาติมรณสงฺขยาติ นิสฺสรณํฯ

กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ยมิทํ ชายเต จ มียเต จฯ ยาว กุทสฺสุนามสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ภวิสฺสติ ปรโต วาติ เอตฺถ ยา อุปริกฺขา, อยํ อาทีนโวฯ โย เคธํ ญตฺวา อภินิกฺขมติ ยาว ปุราณกาย ราชธานิยา, อิทํ นิสฺสรณํฯ อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจฯ

ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณญฺจ?

กามา หิ จิตฺรา วิวิธา [มธุรา (เถรคา. 787)] มโนรมา, วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺตํ;

ตสฺมา อหํ [เถรคา. 787] ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยฯ

ยํ ‘‘กามา หิ จิตฺรา วิวิธา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโทฯ ยํ ‘‘วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโวฯ ยํ อหํ อคารสฺมา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยติ อิทํ นิสฺสรณํฯ

พลวํ พาโลปมสุตฺตํ ยํ อาสาย วา เวทนียํ กมฺมํ คาหติ, ตถา เจปิ ยํ ยํ ปาปกมฺมํ อนุโภติ, ตตฺถ ทุกฺขเวทนีเยน กมฺเมน อภาวิตกาเยน จ ยาว ปริตฺตเจตโส จ อาทีนวํ ทสฺเสติ สุขเวทนีเยน กมฺเมน อสฺสาเทติฯ ยํ ปุราสทิโส โหติฯ ภาวิตจิตฺโต ภาวิตกาโย ภาวิตปญฺโญ มหานาโม อปริตฺตเจตโส, อิทํ นิสฺสรณํฯ

[24] ตตฺถ กตมํ โลกิกํ สุตฺตํ?

น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;

ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (ก.) ปสฺส ธ. ป. 71] ปาวโกฯ

จตฺตาริ อคติคมนานิ, อิทํ โลกิกํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ?

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. 94], อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;

ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติฯ

‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิํ เทเสสฺสามี’’ติ อิทํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ โลกิกํ โลกุตฺตรญฺจ สุตฺตํ?

สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก;

กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ

‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก’’ติ โลกิกํ;

‘‘กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ โลกุตฺตรํ;

กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโทติ โลกิกํฯ นตฺถิ ฉนฺโทติ โลกุตฺตรํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?

โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทญฺจ ภาสติ;

โลเก อทินฺนํ อาทิยติ [อาทิยิ (ก.) ปสฺส อ. นิ. 5.174], ปรทารญฺจ คจฺฉติฯ

สุราเมรยปานญฺจ, โย นโร อนุยุญฺชติ;

อปฺปหาย ปญฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิฯ อิทํ กมฺมํฯ

ตตฺถ กตโม วิปาโก?

สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ยถารูปี วิปจฺจคาฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว [สํ. นิ. 4.135], ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยาฯ ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา’’ฯ อยํ วิปาโกฯ

ตตฺถ กตมํ กมฺมญฺจ วิปาโก จ?

อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ, ตตุฏฺฐาย ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติํฯ

อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ, ยาว สานิ กมฺมานีติ อิทํ กมฺมํฯ นยนฺติ ทุคฺคตินฺติ วิปาโกฯ

จตูสุ สมฺมาปฏิปชฺชมาโน มาตริ ปิตริ ตถาคเต ตถาคตสาวเก ยา สมฺมาปฏิปตฺติ, อิทํ กมฺมํฯ ยํ เทเวสุ อุปปชฺชติ, อยํ วิปาโกฯ อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ

[25] ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฐํ สุตฺตํ?

เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี [วตฺตเต (ก.) อุทา. 65] รโถ;

อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธนํ;

ยํ วา จิตฺตํ สมเณสุ, จิตฺตาคหปติ ทิสฺสติฯ

เอวํ อิมาย คาถาย นิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถฯ

โคปาลโกปเม เอกาทส ปทานิฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปญฺญู โหติฯ ยา จ อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติฯ อิมานิ เอกาทส ปทานิ ยถาภาสิตานิ นิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถฯ

ตตฺถ กตโม อนิทฺทิฏฺโฐ อตฺโถ?

สุโข วิเวโก ตุฏฺฐสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;

อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. 11] สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโมติฯ

สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;

อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขนฺติฯ

อิทํ อนิทฺทิฏฺฐํฯ อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกาฯ อิทํ อนิทฺทิฏฺฐํฯ

ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจ?

ปสนฺนเนตฺโต [สุ. นิ. 555] สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;

มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิฯ

ปสนฺนเนตฺโต ยาว อาทิจฺโจว วิโรจสีติ นิทฺทิฏฺโฐฯ ปสนฺนเนตฺโต โย ภควา กถญฺจ ปน ปสนฺนเนตฺตตา, กถํ สุมุขตา, กถํ พฺรหกายตา, กถํ อุชุกตา, กถํ ปตาปวตา, กถํ วิโรจตาติ อนิทฺทิฏฺโฐฯ เผณปิณฺโฑปมํ เวยฺยากรณํ ยถา เผณปิณฺโฑ เอวํ รูปํ ยถา ปุพฺพุโฬ เอวํ เวทนา มายา วิญฺญาณํ ปญฺจกฺขนฺธา ปญฺจหิ อุปมาหิ นิทฺทิฏฺฐาฯ เกน การเณน เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ สพฺพญฺจ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ ยํ วา จตูหิ อายตเนหิ? กถํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา? กตรา จ สา เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา? เอวเมสา อนิทฺทิฏฺฐาฯ เอวํ นิทฺทิฏฺฐญฺจ อนิทฺทิฏฺฐญฺจฯ

[26] ตตฺถ กตมํ ญาณํ?

ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, ยายํ นิพฺเพธคามินี;

ยาย [ยายํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. 41] สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํฯ

ตีณิมานิ อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ, อิทํ ญาณํฯ

ตตฺถ กตมํ เนยฺยํ?

กาเมสุ [อุทา. 63] สตฺตา กามสงฺคสตฺตา, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;

น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํฯ

จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุทาเน กาปิยํ สุตฺตํ อปณฺณกปสาทนียํ – อิทํ เนยฺยํฯ

ตตฺถ กตมํ ญาณญฺจ เนยฺยญฺจ?

สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาฯ

ยทา ปสฺสตีติ ญาณํฯ โย สพฺพธมฺเม อนตฺตากาเรน อุปฏฺฐเปติ อิทํ เนยฺยํฯ

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตตฺถ ตีณิ เนยฺยานิ มคฺคสจฺจํ สีลกฺขนฺโธ จ ปญฺญากฺขนฺโธ จ, อิทํ ญาณญฺจ เนยฺยญฺจฯ

[27] ตตฺถ กตมํ ทสฺสนํ?

เอเสว มคฺโค [ธ. ป. 274 ธมฺมปเท] นตฺถญฺโญ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;

เอตญฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํฯ

จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อตฺตนาว [อตฺตนาเยว (ก.) สํ. นิ. 5.1003] อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘‘ขีณนิรโยมฺหิ ยาว โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติฯ อิทํ ทสฺสนํฯ

ตตฺถ กตมา ภาวนา?

ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

โส ปุคฺคโล มติ จ รูปสญฺญี, สุโมหคตา น ชานาติ [กิํสุ โมหคตานุ ชานาติ (ก.)]ฯ

จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ อยํ ภาวนาฯ

ตตฺถ กตมํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ?

วจสา มนสาถ กมฺมุนา จ, อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา [วิทิตฺวาน (ก.) สุ. นิ. 367] ธมฺมํ;

นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยฯ

โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกาตุกาเมน กตเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, ภควา อาห ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ

[28] ตตฺถ กตเม วิปากธมฺมธมฺมา?

ยานิ กโรติ ปุริโสติ วิตฺถาโรฯ ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิฯ อิเม วิปากธมฺมธมฺมาฯ

ตตฺถ กตเม นวิปากธมฺมธมฺมา?

รูปํ เวทยิตํ สญฺญา, วิญฺญาณํ ยา เจว เจตนา;

เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา, อิติ ทิฏฺโฐ วิรชฺชติฯ

ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ขนฺธา – อิเม นวิปากธมฺมธมฺมาฯ

ตตฺถ กตโม เนววิปาโก นวิปากธมฺมธมฺโม?

‘‘เย เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, นยํ พุทฺเธน เทสิตํ;

เต ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, สตฺถุสาสนการกา’’ติฯ

อิติ ยา จ สมฺมาปฏิปตฺติ โย จ นิโรโธ, อุภยเมตํ เนววิปาโก นวิปากธมฺโมฯ พฺรหฺมจริยํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ พฺรหฺมจริยญฺจ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยผลานิ โสตาปตฺติผลํ ยาว อรหตฺตํฯ

[29] ตตฺถ กตมํ สกวจนํ?

สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, วิโมกฺขมุขานิฯ อิทํ สกวจนํฯ

ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?

นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคณสมิตํ ธนํ;

นตฺถิ สูริยสมา อาภา, สมุทฺทปรมา สราฯ

เหตุนา มาริสา โกสิยา สุภาสิเตน สงฺคามวิชโย โสปิ นาม, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท สกํ ผลํ ปริภุญฺชมาโนติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํฯ อิทํ ปรวจนํฯ

ตตฺถ กตมํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ?

‘‘ยํ ปตฺตํ ยญฺจ ปตฺตพฺพํ, อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ;

เย เอวํวาทิโน นตฺถิ, เตสํ กาเมสุ โทโส’’ติฯ

อิทํ ปรวจนํฯ เย จ โข เต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ อิทํ สกวจนํฯ

‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ [โภคิโก โภเคหิ (ปี.) สํ. นิ. 1.12] ตเถว นนฺทติ;

อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี’’ติ – ปรวจนํฯ

‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ ตเถว โสจติ;

อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ – สกวจนํฯ

อิทํ สกวจนํ ปรวจนญฺจฯ

[30] ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานํ?

เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ, สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;

ตํ สพฺพชานิํ กุสโล วิทิตฺวา, ธมฺเม [อาตาปิโย (อุทา. 42)] ฐิโต พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยฯ

ตโยเม, ภิกฺขเว, สตฺถาโร, ตถาคโต อรหํ เสกฺโข ปฏิปโทฯ อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ?

ยญฺจ กามสุขํ [อุทา. 12] โลเก, ยญฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;

ตณฺหกฺขยสุขสฺเสเต, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิํฯ

สตฺติเม , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา, อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ? ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหิ, ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ วทามิฯ ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหีติ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ ทารุกฺขนฺโธปมํ คงฺคาย ตีริยา โอริมญฺจ ตีรํ ปาริมญฺจ ตีรํ ถเล วา [ถเลว จ (ก.) สํยุตฺตนิกาเย] น จ อุสฺสีทนํ, มชฺเฌ จ น สํสีทนํ มนุสฺสคฺคาโห จ อมนุสฺสคฺคาโห จ อนฺโตปูติภาโว จ, อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ เอวํ ปน ภิกฺขุ นิพฺพานนินฺโน ภวิสฺสติ นิพฺพานปรายโณติ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ

ตตฺถ กตโม ถโว?

มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมาฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิ – พุทฺโธ สตฺตานํ, วิราโค ธมฺมานํ, สงฺโฆ คณานํฯ อยํ ถโวฯ

[31] ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ?

กาเยน [ธ. ป. 361] สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;

มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวุโต;

สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติฯ

อิทํ ภควตา อนุญฺญาตํฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ

ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ?

นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํฯ วิตฺถาโร อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกรณียานิ สยํ อภิญฺญาย เทสิตานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํฯ อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ?

กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;

กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กายสุจริตํ จเรฯ

ทฺวีหิ ปฐมปเทหิ จตุตฺเถน จ ปเทน อนุชานาติฯ กายทุจฺจริตํ หิตฺวาติ ตติเยน ปเทน ปฏิกฺขิตฺตนฺติฯ มหาวิภงฺโค อจิรตปานาโทฯ

ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา

สเจ ภายสิ ทุกฺขสฺส, มาภินนฺทิ อนาคตํ;

วสฺสกาเล ยถา ฉตฺตํ, กุสลานิ กมตฺถเกฯ

สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, สมาคตํ วิจาลเย;

น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, สมโถ จ วิปสฺสนาฯ

กามจฺฉนฺทํ อุปาทาย, โย โส วิตกฺเกหิ ขชฺชติ;

สุภาวิตตฺเต โพชฺฌงฺเค, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํฯ

สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, สมาธิภาวิ ภาวเส;

กามํ กามยมานสฺส, ธมฺมจริยาย สุคติํฯ

หญฺญเต สพฺพา มุจฺเจว, นิปฺโปเฐนฺโต จตุทฺทิสา;

โย กาเม ปริวชฺเชติ, ปาริฉตฺโตปเมว จฯ