เมนู

น จ ททโต เอกตฺตปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ขนฺตี อนวชฺชนฺติ ปญฺญตฺติยา ปญฺญตฺตํฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โรธวีริยปญฺญตฺติยา [โยธ วีริยปญฺญตฺติยา (ปี. ก.)] ปญฺญตฺตาฯ

ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย, อโลโภ เหตุฯ สํยมโต โยนิโส มนสิกาโร เหตุ, ปริจฺจาโค ปจฺจโยฯ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ยถาภูตทสฺสนํ ปจฺจโย, ญาณปฺปฏิลาโภ เหตุฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตญฺจ โยนิโส มนสิกาโร มคฺโค จ เหตุ จ ปจฺจโย จฯ

สมาโรปโนติ ททโต ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ คาถา ตสฺส สีลมฺปิ วฑฺฒติฯ สํยโมปิ วฑฺฒติฯ สํยมโต เวรํ น จียตีติฯ อญฺเญปิ กิเลสา น จียนฺติ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตา, เตปิสฺส น อุปฺปชฺชนฺติฯ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคโทสสฺสาปิ ขยา ราคานุสยสฺสปิ ขยา โทสสฺส โมหสฺสาปิ ส นิพฺพุโตติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสาปิฯ อยํ สมาโรปโนฯ

เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส เปฏโกปเทเส

หารสฺส สมฺปาตภูมิ สมตฺตาฯ

8. สุตฺตเวภงฺคิยํ

[118] ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จฯ ตตฺถ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปญฺญายติฯ ตตฺถ เย สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา, เต อชฺโฌสานพหุลา มนฺทวิปสฺสกาฯ เย ปน อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา, เต วิปสฺสนาพหุลา มนฺทชฺโฌสานาฯ

ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา สตฺตสญฺญาภินิวิฏฺฐา อนุปฺปาทวยทสฺสิโนฯ เต ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตาน’’นฺติฯ เอวํ ปญฺจกฺขนฺธาฯ อญฺเญหิ ขนฺเธหิ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ตสฺส อุสฺสนฺนทิฏฺฐิกา สตฺตา วิปสฺสมานา ขนฺเธ อุชุํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติฯ เต รูปํ อตฺตโก สมนุปสฺสนฺติฯ ยํ รูปํ, โส อตฺตาฯ โย อหํ, ตํ รูปํฯ

โส รูปวินาสํ ปสฺสติ, อยํ อุจฺเฉทวาที ฯ อิติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปฐมาภินิปาตา สกฺกายทิฏฺฐิโย ปญฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติฯ เอกเมกมฺหิ ขนฺเธ ตีหิ ปเทหิ ปจฺฉิมเกหิ สสฺสตํ ภชติ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติฯ อิโต พหิทฺธาเต ปพฺพชิตา ตณฺหาจริตา กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ เตน เย จ นิสฺสนฺเทน ทิฏฺฐิจริตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ เตน เยว ทิฏฺฐิสุเขน เอตฺตาวตา พาหิรโก ปโยโคฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา เย อริยธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต ธมฺมานุสาริโน โหนฺติฯ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา อริยํ ธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต สทฺธานุสาริโน โหนฺติฯ

ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺฐี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ เตสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติฯ อญฺโญ วา สาวโก กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติฯ เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตาฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ ฯ เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติฯ อญฺญตโร วา ภิกฺขุ กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา’’ติฯ อิติ อิเม สพฺพสตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายญฺจ สุขายญฺจฯ

ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา มุทินฺทฺริยา จ ติกฺขินฺทฺริยา จฯ ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ขิปฺปาภิญฺญา สุขา ปฏิปทา’’ติฯ ตตฺถ เย ทิฏฺฐิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา’’ติฯ ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จฯ ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา’’ติฯ ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปฐมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธญฺจ อภิสเมนฺติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา’’ติฯ อิมา จตสฺโส ปฏิปทาโย อปญฺจมา อฉฏฺฐาฯ

เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายิสฺสนฺติ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนญฺญาหิ อยํ ปฏิปทาจตุกฺเกน กิเลเส นิทฺทิสติฯ ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโยฯ

[119] ตตฺริเม จตฺตาโร อาหาราฯ จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิญฺญาณฏฺฐิติโย อคติคมนาติ, เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิฯ อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนาฯ

จตฺตาโร อาหาราฯ ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพาฯ ตตฺถ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฏฺฐิจริเตน ปหาตพฺพาฯ

ปฐโม อาหาโร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโสฯ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปญฺจมา อฉฏฺฐาฯ อิทญฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหาราฯ

ตตฺถ ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํฯ ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํฯ ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต วิปรีโต ทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺฐุปาทานํฯ จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ฐิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํฯ

ตตฺถ กามุปาทาเน ฐิโต กาเม อภิชฺฌายติ คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถฯ สีลพฺพตุปาทาเน ฐิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถฯ ทิฏฺฐุปาทาเน ฐิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถฯ อตฺตวาทุปาทาเน ฐิโต ปปญฺจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถฯ

ตสฺส คนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติฯ กิญฺจิ ปน วุจฺจติ วิปฺปฏิสาโรฯ เย วิปฺปฏิสารา [โย วิปฺปฏิสาโร (ปี. ก.)] เต อนุสยาฯ ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโว, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวฯ

เต จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลภาวํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘โอฆา’’ติฯ ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆฯ

เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺฐา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติฯ สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺฐนฺตาฯ ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํฯ

อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ วิญฺญาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺฐติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุฯ อิมา จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติฯ โทสสลฺเลน เวทนูปคํ โมหสลฺเลน สญฺญูปคํ ทิฏฺฐิสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐติฯ

จตูหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ จตุพฺพิธํ อคติํ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหาฯ ราเคน ฉนฺทา อคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคติํ คจฺฉติ, ทิฏฺฐิยา ภยา อคติํ คจฺฉติฯ อิติ อิทญฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสาฯ อยํ สํสารสฺส เหตุฯ

[120] ตตฺถิมา จตสฺโส ทิสา กพฬีการาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนํฯ อยํ ปฐมา ทิสาฯ

ผสฺโส อาหาโร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโคพฺยาปาโท กายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ

มโนสญฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺฐาสโว ทิฏฺโฐโฆ ทิฏฺฐิสลฺลํ สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ภยา อคติคมนํฯ อยํ ตติยา ทิสาฯ

วิญฺญาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ จตุตฺถี ทิสาฯ อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปฐเมน ปเทน ปฐมาย ทิสาย อาโลกนํฯ อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกนาฯ

จตูหิ วิปลฺลาเสหิ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนา กิเลสํ สํโยเชตฺวา อยํ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนาย ภูมิ ปญฺจนฺนํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ยานิ ปฐมานิ ปทานิ อิเมสํ ธมฺมานํ โก อตฺโถ? เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ เอวํ ทุติยา เอวํ ตติยา เอวํ จตุตฺถีฯ อยํ ปฐมา สํสนฺทนาฯ

อิมินา เปยฺยาเลน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพาฯ ตโต กุสลปกฺเข จตสฺโส ปฏิปทา จตฺตาริ ฌานานิ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนญฺโช จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จตฺตาโร อธิฏฺฐานา จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิฯ จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาญฺญตฺร โพชฺฌงฺคา นาญฺญตฺร ตปสา นาญฺญตินฺทฺริยสํวรา นาญฺญตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา จตฺตาริ อปฺปมาณานิฯ

ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ , ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปฐโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปฐมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ปริปูเรติ, ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปฐมํ เมตฺตาอปฺปมาณํ ปริปูเรติฯ เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺโค จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติฯ

ตตฺถ ปฐมา จ ปฏิปทา ปฐมญฺจ ฌานํ ปฐมญฺจ สติปฏฺฐานํ ปฐโม จ วิหาโร ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํฯ อยํ ปฐมา ทิสาฯ

ทุกฺขา จ [ทุติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา ทุติยํ ฌานํ ทุติยญฺจ สติปฏฺฐานํ ทุติโย จ วิหาโร ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กรุณา จ อปฺปมาณํ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ

สุขา จ [ตติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ตติยญฺจ ฌานํ ตติยญฺจ สติปฏฺฐานํ ตติโย จ วิหาโร ตติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานญฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํฯ อยํ ตติยา ทิสาฯ

สุขา จ [จตุตฺถี จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺถญฺจ สติปฏฺฐานํ จตุตฺโถ จ วิหาโร จตุตฺถญฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานญฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา อปฺปมาณญฺจฯ อยํ จตุตฺถี ทิสาฯ อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ทิสานํ อาโลกนาฯ อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นาม นโยฯ

ตตฺถายํ โยชนาฯ จตฺตาโร จ อาหารา จตสฺโส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา จตฺตาโร จ สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ จตฺตาริ จ ฌานานิ จตฺตาโร จ โยคา วิหารา จ, คนฺถา จ สมฺมปฺปธานา จ, อาสวา จ อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จ, โอฆา จ อธิฏฺฐานานิ จ, สลฺลา จ สมาธโย, วิญฺญาณฏฺฐิติโย จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิ อิติ กุสลากุสลานํ ปฏิปกฺขวเสน โยชนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นโยฯ

ตสฺส จตฺตาริ สามญฺญผลานิ ปริโยสานํ, โย จ ธมฺโม กุสลากุสลนิทฺเทเส ปฐโม ทิสานิทฺเทโส, อิมสฺส โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ ทุติยํ สกทาคามิผลํ, ตติยํ อนาคามิผลํ, จตุตฺถํ อรหตฺตผลํฯ

ตตฺถ กตโม ติปุกฺขโล นโย? เย จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา, เย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลาฯ

อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โย ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, โย จ ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติฯ อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติฯ

ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ , อยํ อุคฺฆฏิตญฺญูฯ โย ปจฺฉิโม ปุคฺคโล สาธารโณ, อยํ วิปญฺจิตญฺญูฯ โย ปุคฺคโล ทนฺธาภิญฺญาย ทุกฺขาย ปฏิปทาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโยฯ อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา, เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาฯ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนาฯ

อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขา, เนยฺยสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อธิสีลสิกฺขาฯ อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํฯ

ตตฺถ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ ตโย ผสฺสา ติสฺโส เวทนา ตโย อุปวิจารา ตโย สํกิเลสา ตโย วิตกฺกา ตโย ปริฬาหา ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตาติฯ

ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโสฯ ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ตโย อุปวิจาราติ โสมนสฺโสปวิจาโร โทมนสฺโสปวิจาโร อุเปกฺโขปวิจาโรฯ ตโย สํกิเลสาติ ราโค โทโส โมโหฯ ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโกฯ ตโย ปริฬาหาติ ราคโช โทสโช โมหโชฯ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท ฐิติ วโยฯ ติสฺโส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา สงฺขตทุกฺขตาฯ

ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? ติวิธํ อารมฺมณํ มนาปิกํ อมนาปิกํ อุเปกฺขาฐานิยญฺจฯ ตตฺถ มนาปิเกน อารมฺมเณน โลโภ อกุสลมูลํ สมุฏฺฐหติฯ อิติ มนาปิกา อารมฺมณา สุขเวทนีโย ผสฺโส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สุขเวทนา, สุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราคโช ปริฬาโห ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขโณ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิปริณามทุกฺขตาฯ

โทโส อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? อมนาปิเกน อารมฺมเณน โทโส อกุสลมูลํ สมุฏฺฐิตํฯ อิติ อมนาปิกา อารมฺมณา ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขทุกฺขตา เวทนาฯ

โมโห อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺฐิตํ? อุเปกฺขาฐานิเยน อารมฺมเณน โมโห อกุสลมูลํ สมุฏฺฐิตํฯ อิติ อุเปกฺขาฐานิยา อารมฺมณา อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิหิํสาวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สงฺขตทุกฺขตา, อิติ อยํ ติณฺณํ กิเลสานํ นิทฺเทโส, อยํ วุจฺจเต กุสลปกฺเข ติปุกฺขโล นโยฯ

อิติ ตีณิ อกุสลมูลานิ น จตุตฺถานิ น ปญฺจมานิ, ตโย ผสฺสาติ ติสฺโส เวทนา ยาว สงฺขตทุกฺขตาติ, โย โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรติฯ

ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ, ติสฺโส ปญฺญา สุตมยี ปญฺญา จินฺตามยี ปญฺญา ภาวนามยี ปญฺญาฯ ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร…เป.… ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา…เป.… สิกฺขาฯ ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํฯ ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก…เป.… อวิหิํสาวิตกฺโกฯ ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วิตฺถาโรฯ ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร อวิหิํสูปวิจาโรฯ ติสฺโส เอสนา กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนาฯ ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธฯ

ตตฺถ ยํ อโลโภ กุสลมูลํ, ตํ สุตมยิปญฺญํ ปริปูเรติ, สุตมยี ปญฺญา ปริปุณฺณา สวิตกฺกํ สวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจาโร ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติ, กาเมสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, จินฺตามยี ปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธิํ ปริปูเรติ ฯ อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปญฺญํ ปริปูเรติ, ภาวนามยีปญฺญา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธิํ ปริปูเรติ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปญฺญาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหิํสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหิํสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรติฯ

อิติ อิเม ตโย ธมฺมา กุสลปกฺขิกา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา ตีหิ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิสิยนฺติ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ตสฺส ปริโยสานํฯ ตตฺถ ปฐเมน อปฺปณิหิตํ, ทุติเยน สุญฺญตํ, ตติเยน อนิมิตฺตํฯ อยํ วุจฺจติ ทุติโย ติปุกฺขโล นาม นโยฯ

ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโยติฯ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เย จ ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, เต ทฺเว ปุคฺคลาฯ

เย จ ทฺเว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ , อิเม จตฺตาโร เตน วิเสเสน ทฺเว ภวนฺติ ทิฏฺฐิจริโต จ ตณฺหาจริโต จฯ อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตโย ภวนฺติ, ตโย ภวิตฺวา ทฺเว ภวนฺติฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ, อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ, นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ, อชฺโฌสานญฺจ อภินิเวโส จ, อหํกาโร จ มมํกาโร จ, อสฺสทฺธิยญฺจ โทวจสฺสญฺจ, โกสชฺชญฺจ อโยนิโส จ มนสิกาโร, วิจิกิจฺฉา จ อภิชฺฌา จ, อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสมาปตฺติ จฯ

ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อสฺสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานญฺจ อหํกาโร จ อสฺสทฺธิยญฺจ โกสชฺชญฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ, อยํ เอกา ทิสาฯ

ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปญฺจ อสมฺปชญฺญญฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมํกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโส มนสิกาโร จ อภิชฺฌา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปฐมานิ กาตพฺพานิฯ สํขิตฺเตน อตฺถํ ญาเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส สพฺเพสํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ

อิติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ทุกฺขนิทฺเทโส, อยํ สมุทโยฯ ยํ ตํ ธมฺมํ อชฺฌาวสติ นามญฺจ รูปญฺจ อิทํ ทุกฺขํ อิติ อยญฺจ สมุทโย, อิทญฺจ ทุกฺขํ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ปฐมนิทฺเทโสฯ

ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ, วิชฺชา จ จรณญฺจ, สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ, อหํการปฺปหานญฺจ มมํการปฺปหานญฺจ, สมฺมาวายาโม จ โยนิโส จ มนสิกาโร, สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ, ปญฺญา จ นิพฺพิทา จ, สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ, โสมนสฺสญฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จฯ

ตตฺถ สมโถ จ วิชฺชา จ สติ จ หิรี จ อหํการปฺปหานญฺจ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ จ ปญฺญา จ สมาปตฺติ จ โสมนสฺสญฺจ, อิเม ธมฺมา เอกา ทิสาฯ วิปสฺสนา จ จรณญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ โอตฺตปฺปญฺจ มมํการปฺปหานญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ สมฺมาสมาธิ จ นิพฺพิทา จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสาฯ อิติ กุสลปกฺเข จ อกุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ปน นยสฺส จตสฺโส ทิสาฯ

ตาสุ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ปฐมานิ ปทานิ อกุสลานิ กุสเลหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺเข ทุติเยหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติฯ เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ทุติยานิ อกุสลปทานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺขสฺส ปฐเมหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติฯ เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ ปริโยสานํฯ อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ปฐโม นโย สีหวิกฺกีฬิโต นามฯ อฏฺฐ ปทานิ จตฺตาริ จ กุสลานิ จตฺตาริ จ อกุสลานิ อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ มูลปทานิ, อตฺถนเยน ทุติโย ติปุกฺขโลฯ โส ฉหิ ธมฺเมหิ เนติ กุสลมูลานิ จ เนติ อกุสลมูลานิ จ, อิติ อิมานิ ฉ ปทานิ ปุริมกานิ จ อฏฺฐ มูลปทานิ อิมานิ จุทฺทส ปทานิ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํฯ ตตฺถ โย ปจฺฉิมโก นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ เนติฯ อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ สมเถน จ วิปสฺสนาย จ, อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ ตีสุ นเยสุ นิทฺทิฏฺฐานิฯ

ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติฯ เตสญฺจ นวนฺนํ มูลานํ จตฺตาริ ปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนเย ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ, อิจฺเจเต กุสลสฺส ปกฺขาฯ ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ ยุชฺชติฯ ตตฺถ สีหวิกฺกีฬิเต นเย จตฺตาริ ปทานิ ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ

ตตฺถ ยานิ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย จตฺตาริ ปทานิ, ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทานิ สโมสรนฺติฯ ยถา กถํ, สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสญฺญา จ ทุกฺขสญฺญา จ อิมานิ กุสลปกฺเข ปญฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติฯ วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติฯ อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ โยชิตานิ, ตตฺถ อกุสลปกฺเข นวนฺนํ อกุสลมูลปทานํ ยา จ ตณฺหา โย จ โลโภ โย จ โทโส ยา จ สุภสญฺญา ยา จ สุขสญฺญา, อิมานิ ปญฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ ฯ ยา จ อวิชฺชา โย จ โมโห ยา จ นิจฺจสญฺญา ยา จ อตฺตสญฺญา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติฯ เอตานิ นว ปทานิ อกุสลานิ สุสํขิตฺตานิฯ อิติ ตโย นยา เอกํ นยํ น ปวิฏฺฐาฯ เอวํ อฏฺฐารส มูลปทานิ นนฺทิยาวฏฺฏนเย นิทฺทิสิตพฺพานิฯ

กถํ อฏฺฐารส มูลปทานิ, ติปุกฺขเล นเย ยุชฺชนฺติ? นวนฺนํ ปทานํ กุสลานํ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสญฺญา จ อนตฺตสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; อโมโห จ สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; โลโภ จ โทโส จ, เอวํ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ กุสเลสุ โยเชตพฺพานิฯ ตตฺถ นวนฺนํ ปทานํ อกุสลานํ ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสญฺญา จ สุขสญฺญา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ อกุสลมูลํ; อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสญฺญา จ อตฺตสญฺญา จ อยํ โมโห อยํ โทโส, เย จ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ อกุสเลสุ โยชิตานิฯ เอวํ อฏฺฐารส มูลปทานิ กุสลมูเลสุ จ โยเชตฺวา ติปุกฺขเลน นเยน นิทฺทิสิตพฺพานิฯ

กถํ อฏฺฐารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิเต นเย ยุชฺชนฺติ? ตณฺหา จ สุภสญฺญา จ, อยํ ปฐโม วิปลฺลาโสฯ โลโภ จ สุขสญฺญา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโสฯ อวิชฺชา จ นิจฺจสญฺญา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโสฯ โมโห จ อตฺตสญฺญา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโสฯ อิติ นว ปทานิ อกุสลมูลานิ จตูสุ ปเทสุ โยชิตานิฯ ตตฺถ นวนฺนํ มูลปทานํ กุสลานํ สมโถ จ อสุภสญฺญา จ, อิทํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํฯ อโลโภ จ ทุกฺขสญฺญา จ, อิทํ ทุติยํ สติปฏฺฐานํฯ วิปสฺสนา จ อนิจฺจสญฺญา จ, อิทํ ตติยํ สติปฏฺฐานํฯ อโมโห จ อนตฺตสญฺญา จ, อิทํ จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํฯ อิมานิ อฏฺฐารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนยํ อนุปวิฏฺฐานิฯ อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ยา ภูมิ จ โย ราโค จ โย โทโส จ เอกํ นยํ ปวิสติฯ เอกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม กุสเล วา ธมฺเม วิญฺญาเต ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ, ปฏิปกฺเข อนฺเวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพ, ตมฺหิ นเย นิทฺทิฏฺโฐฯ ยถา เอกมฺหิ นเย สพฺเพ นยา ปวิฏฺฐา ตถา นิทฺทิสิตพฺพาฯ เอกมฺหิ จ นเย อฏฺฐารส มูลปทานิ ปวิฏฺฐานิ, ตมฺหิ ธมฺเม วิญฺญาเต สพฺเพ ธมฺมา วิญฺญาตา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํฯ ปฐมาย ทิสาย ปฐมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํฯ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ปริโยสานํฯ ปฐมาย ทิสาย อปฺปณิหิตํ, ทุติยาย ทิสาย สุญฺญตํ, ตติยาย ทิสาย อนิมิตฺตํฯ

นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ ปริโยสานํ ฯ ปฐมาย ทิสาย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ อิเม ตโย นยา อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ อฏฺฐารสนฺนํ มูลปทานํ อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน [ทิสาโลจโน (ก.)] นโยฯ อาโลเกตฺวาน ชานาติ ‘‘อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี’’ติ สมฺมา โยชนาฯ กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ อยํ นโย องฺกุโส นามฯ อิเม ปญฺจ นยาฯ

ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา

ตณฺหา จ อวิชฺชาปิ จ, โลโภ โทโส ตเถว โมโห จ;

จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมี นว ปทานิฯ

เย จ สติปฏฺฐานา, สมโถ จ วิปสฺสนา กุสลมูลา;

เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมี นว ปทานิฯ

สพฺพกุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;

เอเต เต มูลปทา, อุภโต อฏฺฐารส ปทานิฯ

ตณฺหา เจว อวิชฺชา จ, สมโถ จ วิปสฺสนา;

โย เนติ สพฺเพสุ โยคยุตฺโต, อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏฯ

ยํ กุสลมูเลหิ, นยติ กุสลอกุสลมูเลหิ;

ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหุฯ

โส เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลสอินฺทฺริเยหิ จ;

ธมฺเม ตํ นยํ วินยมาหุ, สีหวิกฺกีฬิตํ นามฯ

เวยฺยากรเณ วุตฺเต, กุสลตาหิ อกุสลตาหิ จ;

ตโย อาโลกยติ, อยํ นโย ทิสาโลจโน นามฯ

โอโลเกตฺวา ทิสาโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;

สพฺเพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นามฯ

นยสมุฏฺฐานํฯ

เปฏโกปเทเส มหากจฺจายนสฺส เถรสฺส สุตฺตวิภงฺคสฺส

[เวภงฺคิสฺส (ปี. ก.)] ทสฺสนํ สมตฺตํฯ