14. สุขุมปญฺโห

[14] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, สกฺกา สพฺพํ สุขุมํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ? ‘‘อาม, มหาราช, สกฺกา สพฺพํ สุขุมํ ฉินฺทิตุ’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต, สพฺพํ สุขุม’’นฺติ? ‘‘ธมฺโม โข, มหาราช, สพฺพสุขุโม, น โข, มหาราช, ธมฺมา สพฺเพ สุขุมา, ‘สุขุม’นฺติ วา ‘ถูล’นฺติ วา ธมฺมานเมตมธิวจนํฯ ยํ กิญฺจิ ฉินฺทิตพฺพํ, สพฺพํ ตํ ปญฺญาย ฉินฺทติ, นตฺถิ ทุติยํ ปญฺญาย เฉทน’’นฺติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

สุขุมปญฺโห จุทฺทสโมฯ

15. วิญฺญาณนานตฺถปญฺโห

[15] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘วิญฺญาณ’นฺติ วา ‘ปญฺญา’ติ วา ‘ภูตสฺมิํ ชีโว’ติ วา อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นาน’’นฺติ ? ‘‘วิชานนลกฺขณํ, มหาราช, วิญฺญาณํ, ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ภูตสฺมิํ ชีโว นุปลพฺภตี’’ติฯ ‘‘ยทิ ชีโว นุปลพฺภติ, อถ โก จรหิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ สุณาติ, ฆาเนน คนฺธํ ฆายติ, ชิวฺหาย รสํ สายติ, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาตี’’ติ? เถโร อาห ‘‘ยทิ ชีโว จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ…เป.… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, โส ชีโว จกฺขุทฺวาเรสุ อุปฺปาฏิเตสุ มหนฺเตน อากาเสน พหิมุโข สุฏฺฐุตรํ รูปํ ปสฺเสยฺย, โสเตสุ อุปฺปาฏิเตสุ, ฆาเน อุปฺปาฏิเต, ชิวฺหาย อุปฺปาฏิตาย, กาเย อุปฺปาฏิเต มหนฺเตน อากาเสน สุฏฺฐุตรํ สทฺทํ สุเณยฺย, คนฺธํ ฆาเยยฺย, รสํ สาเยยฺย, โผฏฺฐพฺพํ ผุเสยฺยา’’ติ? ‘‘น หิ , ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ภูตสฺมิํ ชีโว นุปลพฺภตี’’ติฯ

‘‘กลฺโลสิ, ภนฺเต นาคเสนา’’ติฯ

วิญฺญาณนานตฺถปญฺโห ปนฺนรสโมฯ

16. อรูปธมฺมววตฺถานทุกฺกรปญฺโห

[16] ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ทุกฺกรํ นุ โข ภควตา กต’’นฺติ? เถโร อาห ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กต’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ทุกฺกรํ กต’’นฺติฯ ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติฯ

‘‘โอปมฺมํ กโรหี’’ติฯ ‘‘ยถา, มหาราช, โกจิเทว ปุริโส นาวาย มหาสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา หตฺถปุเฏน อุทกํ คเหตฺวา ชิวฺหาย สายิตฺวา ชาเนยฺย นุ โข, มหาราช, โส ปุริโส ‘‘อิทํ คงฺคาย อุทกํ, อิทํ ยมุนาย อุทกํ, อิทํ อจิรวติยา อุทกํ, อิทํ สรภุยา อุทกํ, อิทํ มหิยา อุทก’’’นฺติ? ‘‘ทุกฺกรํ, ภนฺเต, ชานิตุ’’นฺติฯ ‘‘อิโต ทุกฺกรตรํ โข, มหาราช, ภควตา กตํ อิเมสํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ ‘อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺญา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติฯ ‘‘สุฏฺฐุ, ภนฺเต’’ติ ราชา อพฺภานุโมทีติฯ

อรูปธมฺมววตฺถานทุกฺกรปญฺโห โสฬสโมฯ

อรูปธมฺมววตฺถานวคฺโค สตฺตโมฯ

อิมสฺมิํ วคฺเค โสฬส ปญฺหาฯ

มิลินฺทปญฺหปุจฺฉาวิสชฺชนา