กถํ มหาราช โยคินา โยคาวจเรน อิมสฺมิํ กาเย อุปาสิตพฺพํ? อนิจฺจโต อุปาสิตพฺพํ, ทุกฺขโต อุปาสิตพฺพํ, อนตฺตโต อุปาสิตพฺพํ, โรคโต…เป.… คณฺฑโต…เป.… สลฺลโต…เป.… อฆโต…เป.… อาพาธโต…เป.… ปรโต…เป.… ปโลกโต…เป.… อีติโต…เป.… อุปทฺทวโต…เป.… ภยโต…เป.… อุปสคฺคโต…เป.… จลโต…เป.… ปภงฺคุโต…เป.… อทฺธุวโต…เป.… อตาณโต…เป.… อเลณโต…เป.… อสรณโต…เป.… ริตฺตโต…เป.… ตุจฺฉโต…เป.… สุญฺญโต…เป.… อาทีนวโต…เป.… วิปริณามธมฺมโต…เป.… อสารโต …เป.… อฆมูลโต…เป.… วธกโต…เป.… วิภวโต…เป.… สาสวโต…เป.… สงฺขตโต…เป.… มารามิสโต…เป.… ชาติธมฺมโต…เป.… ชราธมฺมโต…เป.… พฺยาธิธมฺมโต…เป.… มรณธมฺมโต…เป.… โสกธมฺมโต…เป.… ปริเทวธมฺมโต…เป.… อุปายาสธมฺมโต…เป.… สํกิเลสธมฺมโต…เป.… เอวํ โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อิมสฺมิํ กาเย อุปาสิตพฺพํฯ อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิสฺสาโส สายํ ปาตํ อุปาสติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สายํ ปาตํ อารมฺมเณ อุปาสิตพฺพํฯ อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ยถา อิสฺสาสโก นาม, สายํ ปาตํ อุปาสติ;

อุปาสนํ อริญฺจนฺโต [น ริจฺฉนฺโต (สี. ก.)], ลภเต ภตฺตเวตนํฯ

‘‘‘ตเถว พุทฺธปุตฺโตปิ, กโรติ กายุปาสนํ;

กายุปาสนํ อริญฺจนฺโต, อรหตฺตมธิคจฺฉตี’’’ติฯ

อิสฺสาสงฺคปญฺโห สตฺตโมฯ

กุมฺภวคฺโค สตฺตโม [อิโต ปรํ ราชงฺคปญฺหาทิกา อฏฺฐติํส ปญฺหา วินฏฺฐา, เยหิ ตา ทิฏฺฐา,§เตหิ โน อาโรเจตพฺพา ปุน มุทฺทาปนกาเล ปกฺขิปนตฺถายาติ (น, พุ, ส)]ฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กุมฺโภ จ กาฬายโส จ, ฉตฺตํ เขตฺตญฺจ อคโท;

โภชเนน จ อิสฺสาโส, วุตฺตํ ทานิ วิทูหีติฯ

โอปมฺมกถาปญฺโห นิฏฺฐิโตฯ

นิคมนํ

อิติ ฉสุ กณฺเฑสุ พาวีสติวคฺคปติมณฺฑิเตสุ ทฺวาสฏฺฐิอธิกา ทฺเวสตา อิมสฺมิํ โปตฺถเก อาคตา มิลินฺทปญฺหา สมตฺตา, อนาคตา จ ปน ทฺวาจตฺตาลีสา โหนฺติ, อาคตา จ อนาคตา จ สพฺพา สโมธาเนตฺวา จตูหิ อธิกา ติสตปญฺหา โหนฺติ, สพฺพาว มิลินฺทปญฺหาติ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ

รญฺโญ จ เถรสฺส จ ปุจฺฉาวิสชฺชนาวสาเน จตุราสีติสตสหสฺสโยชนพหลา อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อยํ มหาปถวี ฉธา กมฺปิตฺถ, วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉริํสุ, เทวตา ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ ปวสฺสิํสุ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ, มหาสมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆตฺถนิตนิคฺโฆโส วิย มหาโฆโส อโหสิ, อิติ โส มิลินฺโท ราชา จ โอโรธคณา จ สิรสา อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา วนฺทิํสุฯ

มิลินฺโท ราชา อติวิย ปมุทิตหทโย สุมถิตมานหทโย พุทฺธสาสเน สารมติโน รตนตฺตเย สุนิกฺกงฺโข นิคฺคุมฺโพ นิตฺถทฺโธ หุตฺวา เถรสฺส คุเณสุ ปพฺพชฺชาสุ ปฏิปทาอิริยาปเถสุ จ อติวิย ปสนฺโน วิสฺสตฺโถ นิราลโย นิหตมานตฺถมฺโภ อุทฺธฏทาโฐ วิย ภุชคินฺโท เอวมาห ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, พุทฺธวิสโย ปญฺโห ตยา วิสชฺชิโต, อิมสฺมิํ พุทฺธสาสเน ฐเปตฺวา ธมฺมเสนาปติํ สาริปุตฺตตฺเถรํ อญฺโญ ตยา สทิโส ปญฺหวิสชฺชเน นตฺถิ, ขมถ, ภนฺเต นาคเสน, มม อจฺจยํ, อุปาสกํ มํ, ภนฺเต นาคเสน, ธาเรถ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติฯ

ตทา ราชา สห พลกาเยหิ นาคเสนตฺเถรํ ปยิรุปาสิตฺวา มิลินฺทํ นาม วิหารํ กาเรตฺวา เถรสฺส นิยฺยาเตตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ นาคเสนํ โกฏิสเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปริจริ, ปุนปิ เถรสฺส ปญฺญาย ปสีทิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตน วุตฺตํ –

‘‘ปญฺญา ปสตฺถา โลกสฺมิํ, กตา สทฺธมฺมฏฺฐิติยา;

ปญฺญาย วิมติํ หนฺตฺวา, สนฺติํ ปปฺโปนฺติ ปณฺฑิตาฯ

ยสฺมิํ ขนฺเธ ฐิตา ปญฺญา, สติ ตตฺถ อนูนกา;

ปูชา วิเสสสฺสาธาโร, อคฺโค เสฏฺโฐ [โส ว (ปี.)] อนุตฺตโร;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ หิตมตฺตโน [อตฺถมตฺตโน (ปี.)];

ปญฺญวนฺตํภิปูเชยฺย, เจติยํ วิย สาทโร’’ติ [ปูชิยนฺติ (ปี.) อิโต ปรํ ติสฺโส คาถาโย สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ]ฯ

ลงฺกายํ โทณินคเร, วสตา โทณินามินา;

มหาเถเรน เลขิตฺวา, สุฏฺฐปิตํ ยถาสุตํ;

มิลินฺทราชปญฺโห จ, นาคเสนวิสชฺชนํ;

มิลินฺโท หิ มหาปญฺโญ, นาคเสโน สุปณฺฑิโต;

อิมินา ปุญฺญกมฺเมน, อิโต คจฺฉามิ ตุสฺสิตํ;

เมตฺเตยฺยํนาคเต ปสฺเส, สุเณยฺยํ ธมฺมมุตฺตมนฺติฯ

มิลินฺทปญฺโห นิฏฺฐิโตฯ