2. กุกฺกุฏงฺคปญฺโห

[2] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กุกฺกุฏสฺส ปญฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปญฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กุกฺกุโฏ กาเลน สมเยน ปฏิสลฺลียติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กาเลน สมเยเนว เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา นหายิตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ทสฺสนาย คนฺตฺวา กาเลน สมเยน สุญฺญาคารํ ปวิสิตพฺพํฯ อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ปฐมํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ กาเลน สมเยเนว วุฏฺฐาติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กาเลน สมเยเนว วุฏฺฐหิตฺวา เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปุนเทว สุญฺญาคารํ ปวิสิตพฺพํฯ อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ ปถวิํ ขณิตฺวา ขณิตฺวา อชฺโฌหารํ อชฺโฌหรติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา อชฺโฌหารํ อชฺโฌหริตพฺพํ ‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติฯ อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘กนฺตาเร ปุตฺตมํสํว, อกฺขสฺสพฺภญฺชนํ ยถา;

เอวํ อาหริ อาหารํ, ยาปนตฺถมมุจฺฉิโต’ติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ สจกฺขุโกปิ รตฺติํ อนฺโธ โหติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนนฺเธเนว อนฺเธน วิย ภวิตพฺพํ, อรญฺเญปิ โคจรคาเม ปิณฺฑาย จรนฺเตนปิ รชนีเยสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺเมสุ อนฺเธน พธิเรน มูเคน วิย ภวิตพฺพํ, น นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ, นานุพฺยญฺชนํ คเหตพฺพํฯ อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน มหากจฺจายเนน –

‘จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ, โสตวา พธิโร ยถา;

ปญฺญวาสฺส [ชิวฺหาวสฺส (สี. ปี.)] ยถา มูโค, พลวา ทุพฺพโลริว;

อตฺตอตฺเถ [อถ อตฺเถ (สี. ปี.)] สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิก’นฺติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ เลฑฺฑุทณฺฑลคุฬมุคฺคเรหิ ปริปาติยนฺโตปิ สกํ เคหํ น วิชหติฯ เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จีวรกมฺมํ กโรนฺเตนปิ นวกมฺมํ กโรนฺเตนปิ วตฺตปฺปฏิวตฺตํ กโรนฺเตนปิ อุทฺทิสนฺเตนปิ อุทฺทิสาเปนฺเตนปิ โยนิโส มนสิกาโร น วิชหิตพฺโพ, สกํ โข ปเนตํ, มหาราช, โยคิโน เคหํ, ยทิทํ โยนิโส มนสิกาโร ฯ อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ปญฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ ฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’ติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินาปิ –

‘‘‘ยถา สุทนฺโต มาตงฺโค, สกํ โสณฺฑํ น มทฺทติ;

ภกฺขาภกฺขํ วิชานาติ, อตฺตโน วุตฺติกปฺปนํฯ

‘‘‘ตเถว พุทฺธปุตฺเตน, อปฺปมตฺเตน วา ปน;

ชินวจนํ น มทฺทิตพฺพํ, มนสิการวรุตฺตม’’’นฺติฯ

กุกฺกุฏงฺคปญฺโห ทุติโยฯ

3. กลนฺทกงฺคปญฺโห

[3] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กลนฺทกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กลนฺทโก ปฏิสตฺตุมฺหิ โอปตนฺเต นงฺคุฏฺฐํ ปปฺโผเฏตฺวา มหนฺตํ กตฺวา เตเนว นงฺคุฏฺฐลคุเฬน ปฏิสตฺตุํ ปฏิพาหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กิเลสสตฺตุมฺหิ โอปตนฺเต สติปฏฺฐานลคุฬํ ปปฺโผเฏตฺวา มหนฺตํ กตฺวา เตเนว สติปฏฺฐานลคุเฬน สพฺพกิเลสา ปฏิพาหิตพฺพาฯ อิทํ, มหาราช, กลนฺทกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน จูฬปนฺถเกน –

‘ยทา กิเลสา โอปตนฺติ, สามญฺญคุณธํสนา;

สติปฏฺฐานลคุเฬน, หนฺตพฺพา เต ปุนปฺปุน’’’นฺติฯ

กลนฺทกงฺคปญฺโห ตติโยฯ