เมนู

2. ธุตงฺคปญฺโห

‘‘ปสฺสตารญฺญเก ภิกฺขู, อชฺโฌคาฬฺเห ธุเต คุเณ;

ปุน ปสฺสติ คิหี ราชา, อนาคามิผเล ฐิเตฯ

‘‘อุโภปิ เต วิโลเกตฺวา, อุปฺปชฺชิ สํสโย มหา;

พุชฺเฌยฺย เจ คิหี ธมฺเม, ธุตงฺคํ นิปฺผลํ สิยาฯ

‘‘ปรวาทิวาทมถนํ, นิปุณํ ปิฏกตฺตเย;

หนฺท ปุจฺเฉ กถิเสฏฺฐํ, โส เม กงฺขํ วิเนสฺสตี’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ เอตทโวจ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อตฺถิ โกจิ คิหี อคาริโก กามโภคี ปุตฺตทารสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺโต กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺโต มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺโต ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺโต มณิมุตฺตากญฺจนวิจิตฺตโมฬิพทฺโธ เยน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกต’’นฺติ?

‘‘น, มหาราช, เอกญฺเญว สตํ น ทฺเว สตานิ น ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ สตานิ น สหสฺสํ น สตสหสฺสํ น โกฏิสตํ น โกฏิสหสฺสํ น โกฏิสตสหสฺสํ, ติฏฺฐตุ มหาราช ทสนฺนํ วีสติยา สตสฺส สหสฺสสฺส อภิสมโย, กตเมน เต ปริยาเยน อนุโยคํ ทมฺมี’’ติฯ

‘‘ตฺวเมเวตํ พฺรูหี’’ติฯ ‘‘เตนหิ เต, มหาราช, กถยิสฺสามิ สเตน วา สหสฺเสน วา สตสหสฺเสน วา โกฏิยา วา โกฏิสเตน วา โกฏิสหสฺเสน วา โกฏิสตสหสฺเสน วา, ยา กาจิ นวงฺเค พุทฺธวจเน สลฺเลขิตาจารปฺปฏิปตฺติธุตวรงฺคคุณนิสฺสิตา [ธุตวรงฺคคุณนิสฺสิตา (สี. สฺยา. ปี.)] ถา, ตา สพฺพา อิธ สโมสริสฺสนฺติฯ ยถา, มหาราช, นินฺนุนฺนตสมวิสมถลาถลเทสภาเค อภิวุฏฺฐํ อุทกํ, สพฺพํ ตํ ตโต วินิคฬิตฺวา มโหทธิํ สาครํ สโมสรติ, เอวเมว โข, มหาราช, สมฺปาทเก สติ ยา กาจิ นวงฺเค พุทฺธวจเน สลฺเลขิตาจารปฺปฏิปตฺติธุตงฺคคุณธรนิสฺสิตา กถา, ตา สพฺพา อิธ สโมสริสฺสนฺติฯ

‘‘มยฺหมฺเปตฺถ , มหาราช, ปริพฺยตฺตตาย พุทฺธิยา การณปริทีปนํ สโมสริสฺสติ, เตเนโส อตฺโถ สุวิภตฺโต วิจิตฺโต ปริปุณฺโณ ปริสุทฺโธ สมานีโต ภวิสฺสติฯ ยถา, มหาราช, กุสโล เลขาจริโย อนุสิฏฺโฐ เลขํ โอสาเรนฺโต อตฺตโน พฺยตฺตตาย พุทฺธิยา การณปริทีปเนน เลขํ ปริปูเรติ, เอวํ สา เลขา สมตฺตา ปริปุณฺณา อนูนิกา ภวิสฺสติฯ เอวเมว มยฺหมฺเปตฺถ ปริพฺยตฺตตาย พุทฺธิยา การณปริทีปนํ สโมสริสฺสติ, เตเนโส อตฺโถ สุวิภตฺโต วิจิตฺโต ปริปุณฺโณ ปริสุทฺโธ สมานีโต ภวิสฺสติฯ

‘‘นคเร, มหาราช, สาวตฺถิยา ปญฺจโกฏิมตฺตา อริยสาวกา ภควโต อุปาสกอุปาสิกาโย สตฺตปณฺณาสสหสฺสานิ ตีณิ จ สตสหสฺสานิ อนาคามิผเล ปติฏฺฐิตา, เต สพฺเพปิ คิหี เยว, น ปพฺพชิตาฯ ปุน ตตฺเถว กณฺฑมฺพมูเล ยมกปาฏิหาริเย วีสติ ปาณโกฏิโย อภิสมิํสุ, ปุน จูฬราหุโลวาเท [มหาราหุโลวาเท (สี. ปี.)], มหามงฺคลสุตฺตนฺเต, สมจิตฺตปริยาเย, ปราภวสุตฺตนฺเต, ปุราเภทสุตฺตนฺเต, กลหวิวาทสุตฺตนฺเต, จูฬพฺยูหสุตฺตนฺเต, มหาพฺยูหสุตฺตนฺเต, ตุวฏกสุตฺตนฺเต, สาริปุตฺตสุตฺตนฺเต คณนปถมตีตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ

‘‘นคเร ราชคเห ปญฺญาสสหสฺสานิ ตีณิ จ สตสหสฺสานิ อริยสาวกา ภควโต อุปาสกอุปาสิกาโย, ปุน ตตฺเถว ธนปาลหตฺถินาคทมเน นวุติ ปาณโกฏิโย, ปารายนสมาคเม ปาสาณกเจติเย จุทฺทส ปาณโกฏิโย, ปุน อินฺทสาลคุหายํ อสีติ เทวตาโกฏิโย, ปุน พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ปฐเม ธมฺมเทสเน อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย อปริมาณา จ เทวตาโย, ปุน ตาวติํสภวเน ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ อภิธมฺมเทสนาย อสีติ เทวตาโกฏิโย, เทโวโรหเณ สงฺกสฺสนครทฺวาเร โลกวิวรณปาฏิหาริเย ปสนฺนานํ นรมรูนํ ติํส โกฏิโย อภิสมิํสุฯ

ปุน สกฺเกสุ กปิลวตฺถุสฺมิํ นิคฺโรธาราเม พุทฺธวํสเทสนาย มหาสมยสุตฺตนฺตเทสนาย จ คณนปถมตีตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ ปุน สุมนมาลาการสมาคเม, ครหทินฺนสมาคเม, อานนฺทเสฏฺฐิสมาคเม, ชมฺพุกาชีวกสมาคเม, มณฺฑุกเทวปุตฺตสมาคเม, มฏฺฐกุณฺฑลิเทวปุตฺตสมาคเม, สุลสานครโสภินิสมาคเม, สิริมานครโสภินิสมาคเม, เปสการธีตุสมาคเม, จูฬสุภทฺทาสมาคเม, สาเกตพฺราหฺมณสฺส อาฬาหนทสฺสนสมาคเม, สูนาปรนฺตกสมาคเม, สกฺกปญฺหสมาคเม, ติโรกุฏฺฏสมาคเม [ติโรกุฑฺฑสมาคเม (สี. ปี.)], รตนสุตฺตสมาคเม ปจฺเจกํ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, ยาวตา, มหาราช, ภควา โลเก อฏฺฐาสิ, ตาว ตีสุ มณฺฑเลสุ โสฬสสุ มหาชนปเทสุ ยตฺถ ยตฺถ ภควา วิหาสิ, ตตฺถ ตตฺถ เยภุยฺเยน ทฺเว ตโย จตฺตาโร ปญฺจ สตํ สหสฺสํ สตสหสฺสํ เทวา จ มนุสฺสา จ สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกริํสุฯ เย เต, มหาราช, เทวา คิหี เยว, น เต ปพฺพชิตา, เอตานิ เจว, มหาราช, อญฺญานิ จ อเนกานิ เทวตาโกฏิสตสหสฺสานิ คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกริํสู’’ติฯ

‘‘ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, อถ อิมานิ ธุตงฺคานิ กิมตฺถํ สาเธนฺติ, เตน การเณน ธุตงฺคานิ อกิจฺจกรานิ โหนฺติฯ ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, วินา มนฺโตสเธหิ พฺยาธโย วูปสมนฺติ, กิํ วมนวิเรจนาทินา สรีรทุพฺพลกรเณน? ยทิ มุฏฺฐีหิ ปฏิสตฺตุนิคฺคโห ภวติ, กิํ อสิสตฺติสรธนุโกทณฺฑลคุฬมุคฺคเรหิ? ยทิ คณฺฐิกุฏิลสุสิรกณฺฏลตาสาขา อาลมฺพิตฺวา รุกฺขมภิรูหนํ ภวติ, กิํ ทีฆทฬฺหนิสฺเสณิปริเยสเนน? ยทิ ถณฺฑิลเสยฺยาย ธาตุสมตา ภวติ, กิํ สุขสมฺผสฺสมหติมหาสิริสยนปริเยสเนน? ยทิ เอกโก สาสงฺกสปฺปฏิภยวิสมกนฺตารตรณสมตฺโถ ภวติ, กิํ สนฺนทฺธสชฺชมหติมหาสตฺถปริเยสเนน? ยทิ นทิสรํ พาหุนา ตริตุํ สมตฺโถ ภวติ, กิํ ธุวเสตุนาวาปริเยสเนน? ยทิ สกสนฺตเกน ฆาสจฺฉาทนํ กาตุํ ปโหติ, กิํ ปรูปเสวนปิยสมุลฺลาปปจฺฉาปุเรธาวเนน? ยทิ อขาตตฬาเก อุทกํ ลภติ, กิํ อุทปานตฬากโปกฺขรณิขณเนน? เอวเมว โข, ภนฺเต นาคเสน, ยทิ คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, กิํ ธุตคุณวรสมาทิยเนนา’’ติ?

‘‘อฏฺฐวีสติ โข ปนิเม, มหาราช, ธุตงฺคคุณา ยถาภุจฺจคุณา, เยหิ คุเณหิ ธุตงฺคานิ สพฺพพุทฺธานํ ปิหยิตานิ ปตฺถิตานิฯ กตเม อฏฺฐวีสติ? อิธ, มหาราช, ธุตงฺคํ สุทฺธาชีวํ สุขผลํ อนวชฺชํ น ปรทุกฺขาปนํ อภยํ อสมฺปีฬนํ เอกนฺตวฑฺฒิกํ อปริหานิยํ อมายํ อารกฺขา ปตฺถิตททํ สพฺพสตฺตทมนํ สํวรหิตํ ปติรูปํ อนิสฺสิตํ วิปฺปมุตฺตํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ มานปฺปหานํ กุวิตกฺกจฺเฉทนํ กงฺขาวิตรณํ โกสชฺชวิทฺธํสนํ อรติปฺปหานํ ขมนํ อตุลํ อปฺปมาณํ สพฺพทุกฺขกฺขยคมนํ, อิเม โข, มหาราช, อฏฺฐวีสติ ธุตงฺคคุณา ยถาภุจฺจคุณา เยหิ คุเณหิ ธุตงฺคานิ สพฺพพุทฺธานํ ปิหยิตานิ ปตฺถิตานิฯ

‘‘เย โข เต, มหาราช, ธุตคุเณ สมฺมา อุปเสวนฺติ, เต อฏฺฐารสหิ คุเณหิ สมุเปตา ภวนฺติฯ กตเมหิ อฏฺฐารสหิ? อาจาโร เตสํ สุวิสุทฺโธ โหติ, ปฏิปทา สุปูริตา โหติ, กายิกํ วาจสิกํ สุรกฺขิตํ โหติ, มโนสมาจาโร สุวิสุทฺโธ โหติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ โหติ, ภยํ วูปสมฺมติ, อตฺตานุทิฏฺฐิพฺยปคตา โหติ, อาฆาโต อุปรโต โหติ, เมตฺตา อุปฏฺฐิตา โหติ, อาหาโร ปริญฺญาโต โหติ, สพฺพสตฺตานํ ครุกโต โหติ, โภชเน มตฺตญฺญู โหติ, ชาคริยมนุยุตฺโต โหติ, อนิเกโต โหติ, ยตฺถ ผาสุ ตตฺถ วิหารี โหติ, ปาปเชคุจฺฉี โหติ, วิเวการาโม โหติ, สตตํ อปฺปมตฺโต โหติ, เย เต, มหาราช, ธุตคุเณ สมฺมา อุปเสวนฺติ, เต อิเมหิ อฏฺฐารสหิ คุเณหิ สมุเปตา ภวนฺติฯ

‘‘ทส อิเม, มหาราช, ปุคฺคลา ธุตคุณารหาฯ กตเม ทส? สทฺโธ โหติ หิริมา ธิติมา อกุโห อตฺถวสี อโลโล สิกฺขากาโม ทฬฺหสมาทาโน อนุชฺฌานพหุโล เมตฺตาวิหารี, อิเม โข, มหาราช, ทส ปุคฺคลา ธุตคุณารหาฯ

‘‘เย เต, มหาราช, คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, สพฺเพ เต ปุริมาสุ ชาตีสุ เตรสสุ ธุตคุเณสุ กตูปาสนา กตภูมิกมฺมา, เต ตตฺถ จารญฺจ ปฏิปตฺติญฺจ โสธยิตฺวา อชฺเชตรหิ คิหี เยว สนฺตา สนฺตํ ปรมตฺตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติฯ

‘‘ยถา , มหาราช, กุสโล อิสฺสาโส อนฺเตวาสิเก ปฐมํ ตาว อุปาสนสาลายํ จาปเภทจาปาโรปนคฺคหณมุฏฺฐิปฺปฏิปีฬนองฺคุลิวินามนปาทฐปนสรคฺคหณสนฺนหนอากฑฺฒน สทฺธารณลกฺขนิยมนขิปเน ติณปุริสกฉกณ [ขณก (สี. ปี.)] ติณปลาลมตฺติกาปุญฺชผลกลกฺขเวเธ อนุสิกฺขาเปตฺวา รญฺโญ สนฺติเก อุปาสนํ อาราธยิตฺวา อาชญฺญรถคชตุรงฺคธนธญฺญหิรญฺญสุวณฺณทาสิทาสภริยคามวรํ ลภติ , เอวเมว โข, มหาราช, เย เต คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, เต สพฺเพ ปุริมาสุ ชาตีสุ เตรสสุ ธุตคุเณสุ กตูปาสนา กตภูมิกมฺมา, เต ตตฺเถว จารญฺจ ปฏิปตฺติญฺจ โสธยิตฺวา อชฺเชตรหิ คิหี เยว สนฺตา สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติฯ น, มหาราช, ธุตคุเณสุ ปุพฺพาเสวนํ วินา เอกิสฺสา เยว ชาติยา อรหตฺตํ สจฺฉิกิริยา โหติ, อุตฺตเมน ปน วีริเยน อุตฺตมาย ปฏิปตฺติยา ตถารูเปน อาจริเยน กลฺยาณมิตฺเตน อรหตฺตํ สจฺฉิกิริยา โหติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต อาจริยํ ธเนน วา วตฺตปฺปฏิปตฺติยา วา อาราเธตฺวา สตฺตคฺคหณเฉทนเลขนเวธนสลฺลุทฺธรณวณโธวนโสสนเภสชฺชานุลิมฺปนวมน วิเรจนานุวาสนกิริยมนุสิกฺขิตฺวา วิชฺชาสุ กตสิกฺโข กตูปาสโน กตหตฺโถ อาตุเร อุปสงฺกมติ ติกิจฺฉาย, เอวเมว โข, มหาราช, เย เต คิหี อคาริกา กามโภคิโน สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, เต สพฺเพ ปุริมาสุ ชาตีสุ เตรสสุ ธุตคุเณสุ กตูปาสนา กตภูมิกมฺมา, เต ตตฺเถว จารญฺจ ปฏิปตฺติญฺจ โสธยิตฺวา อชฺเชตรหิ คิหี เยว สนฺตา สนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, น, มหาราช, ธุตคุเณหิ อวิสุทฺธานํ ธมฺมาภิสมโย โหติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, อุทกสฺส อเสจเนน พีชานํ อวิรูหนํ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, ธุตคุเณหิ อวิสุทฺธานํ ธมฺมาภิสมโย น โหติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, อกตกุสลานํ อกตกลฺยาณานํ สุคติคมนํ น โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, ธุตคุเณหิ อวิสุทฺธานํ ธมฺมาภิสมโย น โหติฯ

‘‘ปถวิสมํ , มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ ปติฏฺฐานฏฺเฐนฯ อาโปสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสมลโธวนฏฺเฐนฯ เตโชสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสวนชฺฌาปนฏฺเฐน ฯ วาโยสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสมลรโชปวาหนฏฺเฐนฯ อคทสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสพฺยาธิวูปสมนฏฺเฐนฯ อมตสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสวิสนาสนฏฺเฐนฯ เขตฺตสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพสามญฺญคุณสสฺสวิรูหนฏฺเฐนฯ มโนหรสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ ปตฺถิติจฺฉิตสพฺพสมฺปตฺติวรททฏฺเฐนฯ นาวาสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สํสารมหณฺณวปารคมนฏฺเฐนฯ ภีรุตฺตาณสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ ชรามรณภีตานํ อสฺสาสกรณฏฺเฐนฯ มาตุสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กิเลสทุกฺขปฺปฏิปีฬิตานํ อนุคฺคาหกฏฺเฐนฯ ปิตุสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กุสลวฑฺฒิกามานํ สพฺพสามญฺญคุณชนกฏฺเฐนฯ มิตฺตสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพสามญฺญคุณปริเยสนอวิสํวาทกฏฺเฐนฯ ปทุมสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพกิเลสมเลหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐนฯ

จตุชฺชาติยวรคนฺธสมํ , มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กิเลสทุคฺคนฺธปฏิวิโนทนฏฺเฐนฯ คิริราชวรสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ อฏฺฐโลกธมฺมวาเตหิ อกมฺปิยฏฺเฐนฯ อากาสสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพตฺถ คหณาปคตอุรุวิสฏวิตฺถตมหนฺตฏฺเฐนฯ นทีสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กิเลสมลปวาหนฏฺเฐนฯ สุเทสกสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ ชาติกนฺตารกิเลสวนคหนนิตฺถรณฏฺเฐนฯ มหาสตฺถวาหสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สพฺพภยสุญฺญเขมอภยวรปวรนิพฺพานนครสมฺปาปนฏฺเฐน ฯ สุมชฺชิตวิมลาทาสสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ สงฺขารานํ สภาวทสฺสนฏฺเฐนฯ ผลกสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กิเลสลคุฬสรสตฺติปฏิพาหนฏฺเฐนฯ ฉตฺตสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ กิเลสวสฺสติวิธคฺคิสนฺตาปาตปปฏิพาหนฏฺเฐนฯ จนฺทสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ ปิหยิตปตฺถิตฏฺเฐนฯ สูริยสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ โมหตมติมิรนาสนฏฺเฐนฯ สาครสมํ, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ อเนกวิธสามญฺญคุณวรรตนุฏฺฐานฏฺเฐน, อปริมิตอสงฺเขฺยยฺยอปฺปเมยฺยฏฺเฐน จฯ เอวํ โข, มหาราช, ธุตคุณํ วิสุทฺธิกามานํ พหูปการํ สพฺพทรถปริฬาหนุทํ อรตินุทํ ภยนุทํ ภวนุทํ ขีลนุทํ มลนุทํ โสกนุทํ ทุกฺขนุทํ ราคนุทํ โทสนุทํ โมหนุทํ มานนุทํ ทิฏฺฐินุทํ สพฺพากุสลธมฺมนุทํ ยสาวหํ หิตาวหํ สุขาวหํ ผาสุกรํ ปีติกรํ โยคกฺเขมกรํ อนวชฺชํ อิฏฺฐสุขวิปากํ คุณราสิคุณปุญฺชํ อปริมิตอสงฺเขฺยยฺย อปฺปเมยฺยคุณํ วรํ ปวรํ อคฺคํฯ

‘‘ยถา , มหาราช, มนุสฺสา อุปตฺถมฺภวเสน โภชนํ อุปเสวนฺติ, หิตวเสน เภสชฺชํ อุปเสวนฺติ, อุปการวเสน มิตฺตํ อุปเสวนฺติ, ตารณวเสน นาวํ อุปเสวนฺติ, สุคนฺธวเสน มาลาคนฺธํ อุปเสวนฺติ, อภยวเสน ภีรุตฺตาณํ อุปเสวนฺติ, ปติฏฺฐาวเสน [ปติฏฺฐานวเสน (ก.)] ปถวิํ อุปเสวนฺติ, สิปฺปวเสน อาจริยํ อุปเสวนฺติ, ยสวเสน ราชานํ อุปเสวนฺติ, กามททวเสน มณิรตนํ อุปเสวนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, สพฺพสามญฺญคุณททวเสน อริยา ธุตคุณํ อุปเสวนฺติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, อุทกํ พีชวิรูหนาย, อคฺคิ ฌาปนาย, อาหาโร พลาหรณาย, ลตา พนฺธนาย, สตฺถํ เฉทนาย, ปานียํ ปิปาสาวินยนาย, นิธิ อสฺสาสกรณาย, นาวา ตีรสมฺปาปนาย, เภสชฺชํ พฺยาธิวูปสมนาย, ยานํ สุขคมนาย, ภีรุตฺตาณํ ภยวิโนทนาย, ราชา อารกฺขตฺถาย, ผลกํ ทณฺฑเลฑฺฑุลคุฬสรสตฺติปฏิพาหนาย, อาจริโย อนุสาสนาย, มาตา โปสนาย, อาทาโส โอโลกนาย, อลงฺกาโร โสภนาย, วตฺถํ ปฏิจฺฉาทนาย, นิสฺเสณี อาโรหนาย, ตุลา วิสมวิกฺเขปนาย [นิกฺเขปนาย (สี. ปี.)], มนฺตํ ปริชปฺปนาย, อาวุธํ ตชฺชนียปฏิพาหนาย , ปทีโป อนฺธการวิธมนาย, วาโต ปริฬาหนิพฺพาปนาย, สิปฺปํ วุตฺตินิปฺผาทนาย, อคทํ ชีวิตรกฺขณาย, อากโร รตนุปฺปาทนาย, รตนํ อลงฺกราย, อาณา อนติกฺกมนาย, อิสฺสริยํ วสวตฺตนาย, เอวเมว โข, มหาราช, ธุตคุณํ สามญฺญพีชวิรูหนาย, กิเลสมลฌาปนาย, อิทฺธิพลาหรณาย, สติสํวรนิพนฺธนาย, วิมติวิจิกิจฺฉาสมุจฺเฉทนาย, ตณฺหาปิปาสาวินยนาย, อภิสมยอสฺสาสกรณาย, จตุโรฆนิตฺถรณาย, กิเลสพฺยาธิวูปสมาย, นิพฺพานสุขปฺปฏิลาภาย, ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสภยวิโนทนาย, สามญฺญคุณปริรกฺขณาย, อรติกุวิตกฺกปฏิพาหนาย, สกลสามญฺญตฺถานุสาสนาย, สพฺพสามญฺญคุณโปสนาย, สมถวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานทสฺสนาย, สกลโลกถุตโถมิตมหติมหาโสภนกรณาย, สพฺพาปายปิทหนาย, สามญฺญตฺถเสลสิขรมุทฺธนิ อภิรูหนาย, วงฺกกุฏิลวิสมจิตฺตวิกฺเขปนาย [จิตฺตนิกฺเขปนาย (สี. ปี.)], เสวิตพฺพาเสวิตพฺพธมฺเม สาธุสชฺฌายกรณาย, สพฺพกิเลสปฏิสตฺตุตชฺชนาย , อวิชฺชนฺธการวิธมนาย, ติวิธคฺคิสนฺตาปปริฬาหนิพฺพาปนาย, สณฺหสุขุมสนฺตสมาปตฺตินิปฺผาทนาย, สกลสามญฺญคุณปริรกฺขณาย, โพชฺฌงฺควรรตนุปฺปาทนาย, โยคิชนาลงฺกรณาย, อนวชฺชนิปุณสุขุมสนฺติสุขมนติกฺกมนาย , สกลสามญฺญอริยธมฺมวสวตฺตนายฯ อิติ, มหาราช, อิเมสํ คุณานํ อธิคมาย ยทิทํ เอกเมกํ ธุตคุณํ, เอวํ, มหาราช, อตุลิยํ ธุตคุณํ อปฺปเมยฺยํ อสมํ อปฺปฏิสมํ อปฺปฏิภาคํ อปฺปฏิเสฏฺฐํ อุตฺตรํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ อธิกํ อายตํ ปุถุลํ วิสฏํ วิตฺถตํ ครุกํ ภาริยํ มหนฺตํฯ

‘‘โย โข, มหาราช, ปุคฺคโล ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต กุหโก ลุทฺโธ โอทริโก ลาภกาโม ยสกาโม กิตฺติกาโม อยุตฺโต อปฺปตฺโต อนนุจฺฉวิโก อนรโห อปฺปติรูโป ธุตงฺคํ [ตธุคุณํ (ก.) เอวมุปริปิ] สมาทิยติ, โส ทิคุณํ ทณฺฑมาปชฺชติ, สพฺพคุณฆาตมาปชฺชติ, ทิฏฺฐธมฺมิกํ หีฬนํ ขีฬนํ ครหนํ อุปฺปณฺฑนํ ขิปนํ อสมฺโภคํ นิสฺสารณํ นิจฺฉุภนํ ปวาหนํ ปพฺพาชนํ ปฏิลภติ, สมฺปราเยปิ สตโยชนิเก อวีจิมหานิรเย อุณฺหกฐิตตตฺตสนฺตตฺตอจฺจิชาลามาลเก อเนกวสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ อุทฺธมโธ ติริยํ เผณุทฺเทหกํ สมฺปริวตฺตกํ ปจฺจติ, ตโต มุจฺจิตฺวา [มุจฺจิตฺวา (สี. ปี.)] กิสผรุสกาฬงฺคปจฺจงฺโค สูนุทฺธุมาตสุสิรุตฺตมงฺโค [สูนุทฺธุมาตสูจิมุขปมาณสุสิรุตฺตมงฺโค (สี. ปี.)] ฉาโต ปิปาสิโต วิสมภีมรูปวณฺโณ ภคฺคกณฺณโสโต อุมฺมีลิตนิมีลิตเนตฺตนยโน อรุคตฺตปกฺกคตฺโต ปุฬวากิณฺณสพฺพกาโย วาตมุเข ชลมาโน วิย อคฺคิกฺขนฺโธ อนฺโต ชลมาโน ปชฺชลมาโน อตาโณ อสรโณ อารุณฺณรุณฺณการุญฺญรวํ ปริเทวมาโน นิชฺฌามตณฺหิโก สมณมหาเปโต หุตฺวา อาหิณฺฑมาโน มหิยา อฏฺฏสฺสรํ กโรติฯ

‘‘ยถา , มหาราช, โกจิ อยุตฺโต อปฺปตฺโต อนนุจฺฉวิโก อนรโห อปฺปติรูโป หีโน กุชาติโก ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิญฺจติ, โส ลภติ หตฺถจฺเฉทํ ปาทจฺเฉทํ หตฺถปาทจฺเฉทํ กณฺณจฺเฉทํ นาสจฺเฉทํ กณฺณนาสจฺเฉทํ พิลงฺคถาลิกํ สงฺขมุณฺฑิกํ ราหุมุขํ โชติมาลิกํ หตฺถปชฺโชติกํ เอรกวตฺติกํ จีรกวาสิกํ เอเณยฺยกํ พฬิสมํสิกํ กหาปณกํ ขาราปตจฺฉิกํ ปลิฆปริวตฺติกํ ปลาลปีฐกํ ตตฺเตน เตเลน โอสิญฺจนํ สุนเขหิ ขาทาปนํ ชีวสูลาโรปนํ อสินา สีสจฺเฉทํ อเนกวิหิตมฺปิ กมฺมการณํ อนุภวติฯ กิํ การณา? อยุตฺโต อปฺปตฺโต อนนุจฺฉวิโก อนรโห อปฺปติรูโป หีโน กุชาติโก มหนฺเต อิสฺสริเย ฐาเน อตฺตานํ ฐเปสิ, เวลํ ฆาเตสิ, เอวเมว โข, มหาราช, โย โกจิ ปุคฺคโล ปาปิจฺโฉ…เป.… มหิยา อฏฺฏสฺสรํ กโรติฯ

‘‘โย ปน, มหาราช, ปุคฺคโล ยุตฺโต ปตฺโต อนุจฺฉวิโก อรโห ปติรูโป อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต อสโฐ อมาโย อโนทริโก อลาภกาโม อยสกาโม อกิตฺติกาโม สทฺโธ สทฺธาปพฺพชิโต ชรามรณา มุจฺจิตุกาโม ‘สาสนํ ปคฺคณฺหิสฺสามี’ติ ธุตงฺคํ สมาทิยติ, โส ทิคุณํ ปูชํ อรหติ เทวานญฺจ ปิโย โหติ มนาโป ปิหยิโต ปตฺถิโต, ชาติสุมนมลฺลิกาทีนํ วิย ปุปฺผํ นหาตานุลิตฺตสฺส, ชิฆจฺฉิตสฺส วิย ปณีตโภชนํ, ปิปาสิตสฺส วิย สีตลวิมลสุรภิปานียํ, วิสคตสฺส วิย โอสธวรํ, สีฆคมนกามสฺส วิย อาชญฺญรถวรุตฺตมํ, อตฺถกามสฺส วิย มโนหรมณิรตนํ, อภิสิญฺจิตุกามสฺส วิย ปณฺฑรวิมลเสตจฺฉตฺตํ, ธมฺมกามสฺส วิย อรหตฺตผลาธิคมมนุตฺตรํฯ ตสฺส จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, สมถวิปสฺสนา อธิคจฺฉติ, อธิคมปฺปฏิปตฺติ ปริณมติ, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ติสฺโส วิชฺชา ฉฬภิญฺญา เกวโล จ สมณธมฺโม สพฺเพ ตสฺสาเธยฺยา โหนฺติ, วิมุตฺติปณฺฑรวิมลเสตจฺฉตฺเตน อภิสิญฺจติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, รญฺโญ ขตฺติยสฺส อภิชาตกุลกุลีนสฺส ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส ปริจรนฺติ สรฏฺฐเนคมชานปทภฏพลา [พลตฺถา (สี. ปี.)] อฏฺฐตฺติํสา จ ราชปริสา นฏนจฺจกา มุขมงฺคลิกา โสตฺถิวาจกา สมณพฺราหฺมณสพฺพปาสณฺฑคณา อภิคจฺฉนฺติ, ยํ กิญฺจิ ปถวิยา ปฏฺฏนรตนากรนครสุงฺกฏฺฐานเวรชฺชกเฉชฺชเภชฺชชนมนุสาสนํ สพฺพตฺถ สามิโก ภวติ, เอวเมว โข , มหาราช, โย โกจิ ปุคฺคโล ยุตฺโต ปตฺโต…เป.… วิมุตฺติปณฺฑรวิมลเสตจฺฉตฺเตน อภิสิญฺจติฯ

‘‘เตรสิมานิ , มหาราช, ธุตงฺคานิ, เยหิ สุทฺธิกโต นิพฺพานมหาสมุทฺทํ ปวิสิตฺวา พหุวิธํ ธมฺมกีฬมภิกีฬติ, รูปารูปอฏฺฐสมาปตฺติโย วฬญฺเชติ, อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตธาตุํ ปรจิตฺตวิชานนํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติํ ทิพฺพจกฺขุํ สพฺพาสวกฺขยญฺจ ปาปุณาติฯ กตเม เตรส? ปํสุกูลิกงฺคํ เตจีวริกงฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํ สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ อารญฺญิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพฺโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคํ เนสชฺชิกงฺคํ, อิเมหิ โข, มหาราช, เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ อุปจริเตหิ ปริปูริเตหิ เกวลํ สามญฺญํ ปฏิลภติ, ตสฺสาเธยฺยา โหนฺติ เกวลา สนฺตา สุขา สมาปตฺติโยฯ

‘‘ยถา, มหาราช, สธโน นาวิโก ปฏฺฏเน สุฏฺฐุ กตสุงฺโก มหาสมุทฺทํ ปวิสิตฺวา วงฺคํ ตกฺโกลํ จีนํ โสวีรํ สุรฏฺฐํ อลสนฺทํ โกลปฏฺฏนํ สุวณฺณภูมิํ คจฺฉติ อญฺญมฺปิ ยํ กิญฺจิ นาวาสญฺจรณํ, เอวเมว โข, มหาราช, อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ อุปจริเตหิ ปริปูริเตหิ เกวลํ สามญฺญํ ปฏิลภติ, ตสฺสาเธยฺยา โหนฺติ เกวลา สนฺตา สุขา สมาปตฺติโยฯ

‘‘ยถา, มหาราช, กสฺสโก ปฐมํ เขตฺตโทสํ ติณกฏฺฐปาสาณํ อปเนตฺวา กสิตฺวา วปิตฺวา สมฺมา อุทกํ ปเวเสตฺวา รกฺขิตฺวา โคเปตฺวา ลวนมทฺทเนน พหุธญฺญโก โหติ, ตสฺสาเธยฺยา ภวนฺติ เย เกจิ อธนา กปณา ทลิทฺทา ทุคฺคตชนา, เอวเมว โข, มหาราช, อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ…เป.… เกวลา สนฺตา สุขา สมาปตฺติโยฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต อภิชาตกุลีโน เฉชฺชเภชฺชชนมนุสาสเน อิสฺสโร โหติ วสวตฺตี สามิโก อิจฺฉากรโณ, เกวลา จ มหาปถวี ตสฺสาเธยฺยา โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ อุปจริเตหิ ปริปูริเตหิ ชินสาสนวเร อิสฺสโร โหติ วสวตฺตี สามิโก อิจฺฉากรโณ, เกวลา จ สมณคุณา ตสฺสาเธยฺยา โหนฺติฯ

‘‘นนุ , มหาราช, เถโร อุปเสโน วงฺคนฺตปุตฺโต สลฺเลขธุตคุเณ ปริปูรการิตาย อนาทิยิตฺวา สาวตฺถิยา สงฺฆสฺส กติกํ สปริโส นรทมฺมสารถิํ ปฏิสลฺลานคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ภควา จ ตํ สุวินีตํ ปริสํ โอโลเกตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ปมุทิโต อุทคฺโค ปริสาย สทฺธิํ สลฺลาปํ สลฺลปิตฺวา อสมฺภินฺเนน พฺรหฺมสฺสเรน เอตทโวจ ‘ปาสาทิกา โข ปน ตฺยายํ อุปเสน ปริสา, กตํ ตฺวํ อุปเสน ปริสํ วิเนสี’ติฯ โสปิ สพฺพญฺญุนา ทสพเลน เทวาติเทเวน ปุฏฺโฐ ยถาภูตสภาวคุณวเสน ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘โย โกจิ มํ, ภนฺเต, อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ วา นิสฺสยํ วา ยาจติ, ตมหํ เอวํ วทามิ ‘‘อหํ โข อาวุโส อารญฺญิโก ปิณฺฑปาติโก ปํสุกูลิโก เตจีวริโกฯ สเจ ตฺวมฺปิ อารญฺญิโก ภวิสฺสสิ ปิณฺฑปาติโก ปํสุกูลิโก เตจีวริโก, เอวาหํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามิ นิสฺสยํ ทสฺสามี’’ติ, สเจ โส เม, ภนฺเต, ปฏิสฺสุณิตฺวา นนฺทติ โอรมติ, เอวาหํ ตํ ปพฺพาเชมิ นิสฺสยํ เทมิ, สเจ น นนฺทติ น โอรมติ, น ตํ ปพฺพาเชมิ, น นิสฺสยํ เทมิ, เอวาหํ, ภนฺเต, ปริสํ วิเนมี’’ติฯ เอวํ โข [เอวมฺปิ (ก.)], มหาราช, ธุตคุณวรสมาทิณฺโณ ชินสาสนวเร อิสฺสโร โหติฯ วสวตฺตี สามิโก อิจฺฉากรโณ, ตสฺสาเธยฺยา โหนฺติ เกวลา สนฺตา สุขา สมาปตฺติโยฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปทุมํ อภิวุทฺธปริสุทฺธอุทิจฺจชาติปฺปภวํ สินิทฺธํ มุทุ โลภนียํ สุคนฺธํ ปิยํ ปตฺถิตํ ปสตฺถํ ชลกทฺทมมนุปลิตฺตํ อณุปตฺตเกสรกณฺณิกาภิมณฺฑิตํ ภมรคณเสวิตํ สีตลสลิลสํวทฺธํ, เอวเมว โข, มหาราช, อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ ปุพฺเพ อาเสวิเตหิ นิเสวิเตหิ จิณฺเณหิ ปริจิณฺเณหิ จริเตหิ อุปจริเตหิ ปริปูริเตหิ อริยสาวโก ติํสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติฯ

‘‘กตเมหิ ติํสคุณวเรหิ? สินิทฺธมุทุมทฺทวเมตฺตจิตฺโต โหติ, ฆาติตหตวิหตกิเลโส โหติ, หตนิหตมานทพฺโพ โหติ, อจลทฬฺหนิวิฏฺฐนิพฺเพมติกสทฺโธ โหติ, ปริปุณฺณปีณิตปหฏฺฐโลภนียสนฺตสุขสมาปตฺติลาภี โหติ, สีลวรปวรอสมสุจิคนฺธปริภาวิโต โหติ, เทวมนุสฺสานํ ปิโย โหติ มนาโป, ขีณาสวอริยวรปุคฺคลปตฺถิโต, เทวมนุสฺสานํ วนฺทิตปูชิโต, พุธวิพุธปณฺฑิตชนานํ ถุตถวิตโถมิตปสตฺโถ , อิธ วา หุรํ วา โลเกน อนุปลิตฺโต, อปฺปโถกวชฺเชปิ [อปฺปสาวชฺเชปิ (ก.)] ภยทสฺสาวี, วิปุลวรสมฺปตฺติกามานํ มคฺคผลวรตฺถสาธโน, อายาจิตวิปุลปณีตปจฺจยภาคี, อนิเกตสยโน, ฌานชฺโฌสิตตปฺปวรวิหารี , วิชฏิตกิเลสชาลวตฺถุ, ภินฺนภคฺคสงฺกุฏิตสญฺฉินฺนคตินีวรโณ, อกุปฺปธมฺโม, อภินีตวาโส, อนวชฺชโภคี , คติวิมุตฺโต, อุตฺติณฺณสพฺพวิจิกิจฺโฉ, วิมุตฺติชฺโฌสิตตฺโถ [วิมุตฺติชฺฌาสิตตฺโต (สี. ปี.)], ทิฏฺฐธมฺโม, อจลทฬฺหภีรุตฺตาณมุปคโต, สมุจฺฉินฺนานุสโย, สพฺพาสวกฺขยํ ปตฺโต, สนฺตสุขสมาปตฺติวิหารพหุโล, สพฺพสมณคุณสมุเปโต, อิเมหิ ติํสคุณวเรหิ สมุเปโต โหติฯ

‘‘นนุ, มหาราช, เถโร สาริปุตฺโต ทสสหสฺสิโลกธาตุยา อคฺคปุริโส ฐเปตฺวา ทสพลํ โลกาจริยํ, โสปิ อปริมิตมสงฺเขฺยยฺยกปฺเป สมาจิตกุสลมูโล [สมาจิณฺณกุสลมูโล (ก.)] พฺราหฺมณกุลกุลีโน มนาปิกํ กามรติํ อเนกสตสงฺขํ ธนวรญฺจ โอหาย ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา อิเมหิ เตรสหิ ธุตคุเณหิ กายวจีจิตฺตํ ทมยิตฺวา อชฺเชตรหิ อนนฺตคุณสมนฺนาคโต โคตมสฺส ภควโต สาสนวเร ธมฺมจกฺกมนุปฺปวตฺตโก ชาโตฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน เอกงฺคุตฺตรนิกายวรลญฺฉเก –

‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกปุคฺคลมฺปิ สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตติ, ยถยิทํ ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต, สาริปุตฺโตฯ ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี’’’ติฯ

‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, ยํ กิญฺจิ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, ยา จ โลกุตฺตรา กิริยา, ยา จ โลเก อธิคมวิปุลวรสมฺปตฺติโย, สพฺพํ ตํ เตรสสุ ธุตคุเณสุ สโมธาโนปคต’’ [สโมธาเนตพฺพํ (ก.)] นฺติฯ

ธุตงฺคปญฺโห ทุติโยฯ

อนุมานวคฺโค จตุตฺโถฯ

6. โอปมฺมกถาปญฺโห

มาติกา