11. นิพฺพานสจฺฉิกรณปญฺโห

[11] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ ‘นิพฺพานํ น อตีตํ, น อนาคตํ, น ปจฺจุปฺปนฺนํ, น อุปฺปนฺนํ น อนุปฺปนฺนํ น อุปฺปาทนีย’นฺติฯ อิธ, ภนฺเต นาคเสน, โย โกจิ สมฺมาปฏิปนฺโน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, โส อุปฺปนฺนํ สจฺฉิกโรติ, อุทาหุ อุปฺปาเทตฺวา สจฺฉิกโรตี’’ติ? ‘‘โย โกจิ, มหาราช, สมฺมาปฏิปนฺโน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, โส น อุปฺปนฺนํ สจฺฉิกโรติ, น อุปฺปาเทตฺวา สจฺฉิกโรติ, อปิ จ, มหาราช, อตฺเถสา นิพฺพานธาตุ, ยํ โส สมฺมาปฏิปนฺโน สจฺฉิกโรตี’’ติฯ

‘‘มา, ภนฺเต นาคเสน, อิมํ ปญฺหํ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ทีเปหิ, วิวฏํ ปากฏํ กตฺวา ทีเปหิ ฉนฺทชาโต อุสฺสาหชาโต, ยํ เต สิกฺขิตํ, ตํ สพฺพํ เอตฺเถวากิราหิ, เอตฺถายํ ชโน สมฺมูฬฺโห วิมติชาโต สํสยปกฺขนฺโท, ภินฺเทตํ อนฺโตโทสสลฺล’’นฺติฯ ‘‘อตฺเถสา, มหาราช, นิพฺพานธาตุ สนฺตา สุขา ปณีตา, ตํ สมฺมาปฏิปนฺโน ชินานุสิฏฺฐิยา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ปญฺญาย สจฺฉิกโรติฯ ยถา, มหาราช, อนฺเตวาสิโก อาจริยานุสิฏฺฐิยา วิชฺชํ ปญฺญาย สจฺฉิกโรติ, เอวเมว โข, มหาราช, สมฺมาปฏิปนฺโน ชินานุสิฏฺฐิยา ปญฺญาย นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ

‘‘กถํ ปน ตํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพนฺติ? อนีติโต นิรุปทฺทวโต อภยโต เขมโต สนฺตโต สุขโต สาตโต ปณีตโต สุจิโต สีตลโต ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส พหุกฏฺฐปุญฺเชน ชลิตกฏฺฐิเตน อคฺคินา ทยฺหมาโน วายาเมน ตโต มุญฺจิตฺวา นิรคฺคิโกกาสํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปรมสุขํ ลเภยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, โย สมฺมาปฏิปนฺโน, โส โยนิโส มนสิกาเรน พฺยปคตติวิธคฺคิสนฺตาปํ ปรมสุขํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ยถา, มหาราช, อคฺคิ, เอวํ ติวิธคฺคิ ทฏฺฐพฺโพ; ยถา อคฺคิคโต ปุริโส, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺโน ทฏฺฐพฺโพ; ยถา นิรคฺคิโกกาโส, เอวํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส อหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปสรีรวฬญฺชโกฏฺฐาสราสิคโต กุณปชฏาชฏิตนฺตรมนุปวิฏฺโฐ วายาเมน ตโต มุญฺจิตฺวา นิกฺกุณโปกาสํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปรมสุขํ ลเภยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, โย สมฺมาปฏิปนฺโน, โส โยนิโส มนสิกาเรน พฺยปคตกิเลสกุณปํ ปรมสุขํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ยถา, มหาราช, กุณปํ, เอวํ ปญฺจ กามคุณา ทฏฺฐพฺพา; ยถา กุณปคโต ปุริโส, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺโน ทฏฺฐพฺโพ; ยถา นิกฺกุณโปกาโส, เอวํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส ภีโต ตสิโต กมฺปิโต วิปรีตวิพฺภนฺตจิตฺโต วายาเมน ตโต มุญฺจิตฺวา ทฬฺหํ ถิรํ อจลํ อภยฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปรมสุขํ ลเภยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, โย สมฺมาปฏิปนฺโน, โส โยนิโส มนสิกาเรน พฺยปคตภยสนฺตาสํ ปรมสุขํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ยถา, มหาราช, ภยํ, เอวํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ ปฏิจฺจ อปราปรํ ปวตฺตภยํ ทฏฺฐพฺพํ; ยถา ภีโต ปุริโส, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺโน ทฏฺฐพฺโพ; ยถา อภยฏฺฐานํ, เอวํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส กิลิฏฺฐมลินกลลกทฺทมเทเส ปติโต วายาเมน ตํ กลลกทฺทมํ อปวาเหตฺวา ปริสุทฺธวิมลเทสมุปคนฺตฺวา ตตฺถ ปรมสุขํ ลเภยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, โย สมฺมาปฏิปนฺโน, โส โยนิโส มนสิกาเรน พฺยปคตกิเลสมลกทฺทมํ ปรมสุขํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ยถา, มหาราช, กลลํ, เอวํ ลาภสกฺการสิโลโก ทฏฺฐพฺโพ; ยถา กลลคโต ปุริโส, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺโน ทฏฺฐพฺโพ; ยถา ปริสุทฺธวิมลเทโส, เอวํ นิพฺพานํ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ตญฺจ ปน นิพฺพานํ สมฺมาปฏิปนฺโน กินฺติ สจฺฉิกโรติ? โย โส, มหาราช, สมฺมาปฏิปนฺโน, โส สงฺขารานํ ปวตฺตํ สมฺมสติฯ ปวตฺตํ สมฺมสมาโน ตตฺถ ชาติํ ปสฺสติ ชรํ ปสฺสติ พฺยาธิํ ปสฺสติ มรณํ ปสฺสติ, น ตตฺถ กิญฺจิ สุขํ สาตํ ปสฺสติ อาทิโตปิ มชฺฌโตปิ ปริโยสานโตปิฯ โส ตตฺถ กิญฺจิ น คยฺหูปคํ ปสฺสติฯ ยถา, มหาราช, ปุริโส ทิวสสนฺตตฺเต อโยคุเฬ ชลิเต ตตฺเต กฐิเต อาทิโตปิ มชฺฌโตปิ ปริโยสานโตปิ น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปเทสํ ปสฺสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โย สงฺขารานํ ปวตฺตํ สมฺมสติ, โส ปวตฺตํ สมฺมสมาโน ตตฺถ ชาติํ ปสฺสติ ชรํ ปสฺสติ พฺยาธิํ ปสฺสติ มรณํ ปสฺสติ, น ตตฺถ กิญฺจิ สุขํ สาตํ ปสฺสติ อาทิโตปิ มชฺฌโตปิ ปริโยสานโตปิฯ

โส ตตฺถ [อิทํ ปททฺวยํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ, ตสฺส คยฺหูปคํ อปสฺสนฺตสฺส จิตฺเต อรติ สณฺฐาติ, กายสฺมิํ ฑาโห โอกฺกมติ, โส อตาโณ อสรโณ อสรณีภูโต ภเวสุ นิพฺพินฺทติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส ชลิตชาลํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ ปวิเสยฺย, โส ตตฺถ อตาโณ อสรโณ อสรณีภูโต อคฺคิมฺหิ นิพฺพินฺเทยฺย, เอวเมว โข, มหาราช, ตสฺส คยฺหูปคํ อปสฺสนฺตสฺส จิตฺเต อรติ สณฺฐาติ, กายสฺมิํ ฑาโห โอกฺกมติ, โส อตาโณ อสรโณ อสรณีภูโต ภเวสุ นิพฺพินฺทติฯ

‘‘ตสฺส ปวตฺเต ภยทสฺสาวิสฺส เอวํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ ‘สนฺตตฺตํ โข ปเนตํ ปวตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ พหุทุกฺขํ พหูปายาสํ, ยทิ โกจิ ลเภถ อปฺปวตฺตํ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’นฺติฯ อิติ เหตํ [หิตํ (สี.), หิ อิทํ (ปี.)] ตสฺส อปฺปวตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ ปหํสยติ ตุสยติ [ปหํสียติ กุหียติ (สี. ปี.)]‘ปฏิลทฺธํ โข เม นิสฺสรณ’นฺติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส วิปฺปนฏฺโฐ วิเทสปกฺขนฺโท นิพฺพาหนมคฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ ปหํสยติ ตุสยติ [ปหํสียติ กุหียติ (สี. ปี.)] ‘ปฏิลทฺโธ เม นิพฺพาหนมคฺโค’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, ปวตฺเต ภยทสฺสาวิสฺส อปฺปวตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ปสีทติ ปหํสยติ ตุสยติ [ปหํสียติ กุหียติ (สี. ปี.)] ‘ปฏิลทฺธํ โข เม นิสฺสรณ’นฺติฯ

‘‘โส อปฺปวตฺตตฺถาย มคฺคํ อายูหติ คเวสติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตทตฺถํ สติ สนฺติฏฺฐติ, ตทตฺถํ วีริยํ สนฺติฏฺฐติ, ตทตฺถํ ปีติ สนฺติฏฺฐติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ อปราปรํ มนสิกโรโต ปวตฺตํ สมติกฺกมิตฺวา อปฺปวตฺตํ โอกฺกมติ, อปฺปวตฺตมนุปฺปตฺโต, มหาราช, สมฺมาปฏิปนฺโน ‘นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’ติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

นิพฺพานสจฺฉิกรณปญฺโห เอกาทสโมฯ

12. นิพฺพานสนฺนิหิตปญฺโห

[12] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อตฺถิ โส ปเทโส ปุรตฺถิมาย วา ทิสาย ทกฺขิณาย วา ทิสาย ปจฺฉิมาย วา ทิสาย อุตฺตราย วา ทิสาย อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา, ยตฺถ นิพฺพานํ สนฺนิหิต’’นฺติ? ‘‘นตฺถิ, มหาราช, โส ปเทโส ปุรตฺถิมาย วา ทิสาย ทกฺขิณาย วา ทิสาย ปจฺฉิมาย วา ทิสาย อุตฺตราย วา ทิสาย อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา, ยตฺถ นิพฺพานํ สนฺนิหิต’’นฺติฯ

‘‘ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, นตฺถิ นิพฺพานสฺส สนฺนิหิโตกาโส, เตน หิ นตฺถิ นิพฺพานํ? เยสญฺจ ตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตํ, เตสมฺปิ สจฺฉิกิริยา มิจฺฉา, การณํ ตตฺถ วกฺขามิ, ยถา, ภนฺเต นาคเสน, มหิยา ธญฺญุฏฺฐานํ เขตฺตํ อตฺถิ, คนฺธุฏฺฐานํ ปุปฺผํ อตฺถิ, ปุปฺผุฏฺฐานํ คุมฺโพ อตฺถิ, ผลุฏฺฐานํ รุกฺโข อตฺถิ, รตนุฏฺฐานํ อากโร อตฺถิ, ตตฺถ โย โกจิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ตํ หรติ, เอวเมว โข, ภนฺเต นาคเสน, ยทิ นิพฺพานํ อตฺถิ, ตสฺส นิพฺพานสฺส อุฏฺฐาโนกาโสปิ อิจฺฉิตพฺโพ, ยสฺมา จ โข, ภนฺเต นาคเสน, นิพฺพานสฺส อุฏฺฐาโนกาโส นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถิ นิพฺพานนฺติ พฺรูมิ, เยสญฺจ นิพฺพานํ สจฺฉิกตํ, เตสมฺปิ สจฺฉิกิริยา มิจฺฉา’’ติฯ

‘‘นตฺถิ , มหาราช, นิพฺพานสฺส สนฺนิหิโตกาโส, อตฺถิ เจตํ นิพฺพานํ, สมฺมาปฏิปนฺโน โยนิโส มนสิกาเรน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ ยถา ปน, มหาราช, อตฺถิ อคฺคิ นาม, นตฺถิ ตสฺส สนฺนิหิโตกาโส, ทฺเว กฏฺฐานิ สงฺฆฏฺเฏนฺโต อคฺคิํ อธิคจฺฉติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อตฺถิ นิพฺพานํ, นตฺถิ ตสฺส สนฺนิหิโตกาโส, สมฺมาปฏิปนฺโน โยนิโส มนสิกาเรน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, อตฺถิ สตฺต รตนานิ นามฯ เสยฺยถิทํ, จกฺกรตนํ หตฺถิรตนํ อสฺสรตนํ มณิรตนํ อิตฺถิรตนํ คหปติรตนํ ปริณายกรตนํฯ น จ เตสํ รตนานํ สนฺนิหิโตกาโส อตฺถิ, ขตฺติยสฺส ปน สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ปฏิปตฺติพเลน ตานิ รตนานิ อุปคจฺฉนฺติฯ เอวเมว โข, มหาราช, อตฺถิ นิพฺพานํ, นตฺถิ ตสฺส สนฺนิหิโตกาโส, สมฺมาปฏิปนฺโน โยนิโส มนสิกาเรน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตี’’ติฯ