‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, มหาสมุทฺเท อูมิโย น สกฺกา ปริมาณํ กาตุํ ‘เอตฺตกา มหาสมุทฺเท อูมิโย’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, ปพฺพชฺชา พหุคุณา อเนกคุณา อปฺปมาณคุณา, น สกฺกา ปพฺพชฺชาย คุณํ ปริมาณํ กาตุํฯ

‘‘ปพฺพชิตสฺส, มหาราช, ยํ กิญฺจิ กรณียํ, สพฺพํ ตํ ขิปฺปเมว สมิชฺฌติ โน จิรรตฺตายฯ กิํ การณา? ปพฺพชิโต, มหาราช, อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย นิราลโย อนิเกโต ปริปุณฺณสีโล สลฺเลขิตาจาโร ธุตปฺปฏิปตฺติกุสโล โหติ, ตํ การณา ปพฺพชิตสฺส ยํ กิญฺจิ กรณียํ, สพฺพํ ตํ ขิปฺปเมว สมิชฺฌติ โน จิรรตฺตายฯ ยถา, มหาราช, นิคฺคณฺฐิสมสุโธตอุชุวิมลนาราโจ สุสชฺชิโต สมฺมา วหติ, เอวเมว โข, มหาราช, ปพฺพชิตสฺส ยํ กิญฺจิ กรณียํ, สพฺพํ ตํ ขิปฺปเมว สมิชฺฌติ โน จิรรตฺตายา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

คิหิปพฺพชิตสมฺมาปฏิปตฺติปญฺโห ตติโยฯ

4. ปฏิปทาโทสปญฺโห

[4] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ยทา โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิกํ อกาสิ, เนตาทิโส อญฺญตฺร อารมฺโภ อโหสิ นิกฺกโม กิเลสยุทฺธํ มจฺจุเสนํ วิธมนํ อาหารปริคฺคโห ทุกฺกรการิกา, เอวรูเป ปรกฺกเม กิญฺจิ อสฺสาทํ อลภิตฺวา ตเมว จิตฺตํ ปริหาเปตฺวา เอวมโวจ ‘น โข ปนาหํ อิมาย กฏุกาย ทุกฺกรการิกาย อธิคจฺฉามิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อลมริยญาณทสฺสนวิเสสํ, สิยา นุ โข อญฺโญ มคฺโค โพธายา’ติ, ตโต นิพฺพินฺทิตฺวา อญฺเญน มเคน สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ปุน ตาย ปฏิปทาย สาวเก อนุสาสติ สมาทเปติฯ

‘‘‘อารมฺภถ นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโร’ติ [สํ. นิ. 1.185]ฯ

‘‘เกน น โข, ภนฺเต นาคเสน, การเณน ตถาคโต ยาย ปฏิปทาย อตฺตนา นิพฺพินฺโน วิรตฺตรูโป, ตตฺถ สาวเก อนุสาสติ สมาทเปตี’’ติ?

‘‘ตทาปิ , มหาราช, เอตรหิปิ สา เยว ปฏิปทา, ตํ เยว ปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺโตฯ อปิ จ, มหาราช, โพธิสตฺโต อติวีริยํ กโรนฺโต นิรวเสสโต อาหารํ อุปรุนฺธิฯ ตสฺส อาหารูปโรเธน จิตฺตทุพฺพลฺยํ อุปฺปชฺชิฯ โส เตน ทุพฺพลฺเยน นาสกฺขิ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตุํ, โส มตฺตมตฺตํ กพฬีการาหารํ เสวนฺโต ตาเยว ปฏิปทาย นจิรสฺเสว สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิฯ โส เยว, มหาราช, ปฏิปทา สพฺเพสํ ตถาคตานํ สพฺพญฺญุตญาณปฺปฏิลาภายฯ

‘‘ยถา, มหาราช, สพฺเพสํ สตฺตานํ อาหาโร อุปตฺถมฺโภ, อาหารูปนิสฺสิตา สพฺเพ สตฺตา สุขํ อนุภวนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, สา เยว ปฏิปทา สพฺเพสํ ตถาคตานํ สพฺพญฺญุตญาณปฺปฏิลาภาย, เนโส, มหาราช, โทโส อารมฺภสฺส, น นิกฺกมสฺส, น กิเลสยุทฺธสฺส, เยน ตถาคโต ตสฺมิํ สมเย น ปาปุณิ สพฺพญฺญุตญาณํ, อถ โข อาหารูปโรธสฺเสเวโส โทโส, สทา ปฏิยตฺตา เยเวสา ปฏิปทาฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส อทฺธานํ อติเวเคน คจฺเฉยฺย, เตน โส ปกฺขหโต วา ภเวยฺย ปีฐสปฺปี วา อสญฺจโร ปถวิตเลฯ อปิ นุ โข, มหาราช, มหาปถวิยา โทโส อตฺถิ, เยน โส ปุริโส ปกฺขหโต อโหสี’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต; สทา ปฏิยตฺตา, ภนฺเต, มหาปถวี, กุโต ตสฺสา โทโส? วายามสฺเสเวโส โทโส, เยน โส ปุริโส ปกฺขหโต อโหสี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, เนโส โทโส อารมฺภสฺส, น นิกฺกมสฺส, น กิเลสยุทฺธสฺส, เยน ตถาคโต ตสฺมิํ สมเย น ปาปุณิ สพฺพญฺญุตญาณํ, อถ โข อาหารูปโรธสฺเสเวโส โทโส สทา ปฏิยตฺตา เยเวสา ปฏิปทาฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ปุริโส กิลิฏฺฐํ สาฏกํ นิวาเสยฺย, น โส ตํ โธวาเปยฺย, เนโส โทโส อุทกสฺส, สทา ปฏิยตฺตํ อุทกํฯ ปุริสสฺเสเวโส โทโสฯ

เอวเมว โข, มหาราช, เนโส โทโส อารมฺภสฺส, น นิกฺกมสฺส, น กิเลสยุทฺธสฺส, เยน ตถาคโต ตสฺมิํ สมเย น ปาปุณิ สพฺพญฺญุตญาณํ, อถ โข อาหารูปโรธสฺเสเวโส โทโส, สทา ปฏิยตฺตา เยเวสา ปฏิปทา, ตสฺมา ตถาคโต ตาเยว ปฏิปทาย สาวเก อนุสาสติ สมาทเปติ, เอวํ โข, มหาราช, สทา ปฏิยตฺตา อนวชฺชา สา ปฏิปทา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

ปฏิปทาโทสปญฺโห จตุตฺโถฯ

5. หีนายาวตฺตนปญฺโห

[5] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, มหนฺตํ อิทํ ตถาคตสาสนํ สารํ วรํ เสฏฺฐํ ปวรํ อนุปมํ ปริสุทฺธํ วิมลํ ปณฺฑรํ อนวชฺชํ, น ยุตฺตํ คิหิํ ตาวตกํ ปพฺพเชตุํ, คิหี เยว [คิหิํ เยว (สี. ปี.)] เอกสฺมิํ ผเล วิเนตฺวา ยทา อปุนราวตฺตี โหติ ตทา โส ปพฺพาเชตพฺโพฯ กิํ การณา? อิเม ทุชฺชนา ตาว ตตฺถ สาสเน วิสุทฺเธ ปพฺพชิตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตนฺติ, เตสํ ปจฺจาคมเนน อยํ มหาชโน เอวํ วิจินฺเตติ ‘ตุจฺฉกํ วต โภ เอตํ สมณสฺส โคตมสฺส สาสนํ ภวิสฺสติ, ยํ อิเม ปฏินิวตฺตนฺตี’ติ, อิทเมตฺถ การณ’’นฺติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, ตฬาโก ภเวยฺย สมฺปุณฺณสุจิวิมลสีตลสลิโล, อถ โย โกจิ กิลิฏฺโฐ มลกทฺทมคโต ตํ ตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา กิลิฏฺโฐว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตตฺถ, มหาราช, กตมํ ชโน ครเหยฺย กิลิฏฺฐํ วา ตฬากํ วา’’ติ? ‘‘กิลิฏฺฐํ, ภนฺเต, ชโน ครเหยฺย ‘อยํ ตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา กิลิฏฺโฐว ปฏินิวตฺโต, กิํ อิมํ อนหายิตุกามํ ตฬาโก สยํ นหาเปสฺสติ, โก โทโส ตฬากสฺสา’ติฯ เอวเมว โข, มหาราช , ตถาคโต วิมุตฺติวรสลิลสมฺปุณฺณํ สทฺธมฺมวรตฬากํ มาเปสิ ‘เย เกจิ กิเลสมลกิลิฏฺฐา สเจตนา พุธา, เต อิธ นหายิตฺวา สพฺพกิเลเส ปวาหยิสฺสนฺตี’ติฯ ยทิ โกจิ ตํ สทฺธมฺมวรตฬากํ คนฺตฺวา อนหายิตฺวา สกิเลโสว ปฏินิวตฺติตฺวา หีนายาวตฺตติ ตํ เยว ชโน ครหิสฺสติ ‘อยํ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺฐํ อลภิตฺวา หีนายาวตฺโต, กิํ อิมํ อปฺปฏิปชฺชนฺตํ ชินสาสนํ สยํ โพเธสฺสติ, โก โทโส ชินสาสนสฺสา’ติ?