‘‘ราชา นาม ปุพฺพกานํ ธมฺมิกานํ ราชูนํ ปเวณิมนุสิฏฺฐิยา ธมฺมาธมฺมมนุทีปยิตฺวา ธมฺเมน รชฺชํ การยมาโน ปิหยิโต ปิโย ปตฺถิโต ภวติ ชนมนุสฺสานํ, จิรํ ราชกุลวํสํ ฐปยติ ธมฺมคุณพเลน, ภควาปิ, มหาราช, ปุพฺพกานํ สยมฺภูนํ ปเวณิมนุสิฏฺฐิยา ธมฺมาธมฺมมนุทีปยิตฺวา ธมฺเมน โลกมนุสาสมาโน ปิหยิโต ปิโย ปตฺถิโต เทวมนุสฺสานํ จิรํ สาสนํ ปวตฺเตติ ธมฺมคุณพเลน, เตนาปิ การเณน ตถาคโต วุจฺจติ ‘ราชา’ติฯ เอวมเนกวิธํ, มหาราช, การณํ, เยน การเณน ตถาคโต พฺราหฺมโณปิ ภเวยฺย ราชาปิ ภเวยฺย, สุนิปุโณ ภิกฺขุ กปฺปมฺปิ โน นํ สมฺปาเทยฺย, กิํ อติพหุํ ภณิเตน, สํขิตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

พฺราหฺมณราชวาทปญฺโห อฏฺฐโมฯ

9. คาถาภิคีตโภชนกถาปญฺโห

[9] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ภาสิตมฺเปตํ ภควตา –

‘‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ [อโภชนียํ (ก.) สุ. นิ. 81 ปสฺสิตพฺพํ], สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺมา;

คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา’ติฯ

‘‘ปุน จ ภควา ปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต กเถนฺโต อนุปุพฺพิกถํ ปฐมํ ตาว ทานกถํ กเถติ, ปจฺฉา สีลกถํ, ตสฺส ภควโต สพฺพโลกิสฺสรสฺส ภาสิตํ สุตฺวา เทวมนุสฺสา อภิสงฺขริตฺวา ทานํ เทนฺติ, ตสฺส ตํ อุยฺโยชิตํ ทานํ สาวกา ปริภุญฺชนฺติฯ ยทิ, ภนฺเต นาคเสน, ภควตา ภณิตํ ‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’นฺติ, เตน หิ ‘ภควา ทานกถํ ปฐมํ กเถตี’ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉาฯ ยทิ ทานกถํ ปฐมํ กเถติ, เตน หิ ‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺย’นฺติ ตมฺปิ วจนํ มิจฺฉาฯ

กิํ การณํ? โย โส, ภนฺเต, ทกฺขิเณยฺโย คิหีนํ ปิณฺฑปาตทานสฺส วิปากํ กเถติ, ตสฺส เต ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา อปราปรํ ทานํ เทนฺติ, เย ตํ ทานํ ปริภุญฺชนฺติ, สพฺเพ เต คาถาภิคีตํ ปริภุญฺชนฺติฯ อยมฺปิ อุภโต โกฏิโก ปญฺโห นิปุโณ คมฺภีโร ตปานุปฺปตฺโต, โส ตยา นิพฺพาหิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา ‘คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยํ, สมฺปสฺสตํ พฺราหฺมณ เนส ธมฺโมฯ คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา’ติ, กเถติ จ ภควา ปฐมํ ทานกถํ, ตญฺจ ปน กิริยํ สพฺเพสํ ตถาคตานํ ปฐมํ ทานกถาย, ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตฺวา ปจฺฉา สีเล นิโยเชนฺติฯ ยถา, มหาราช, มนุสฺสา ตรุณทารกานํ ปฐมํ ตาว กีฬาภณฺฑกานิ เทนฺติฯ เสยฺยถิทํ, วงฺกกํ ฆฏิกํ จิงฺคุลกํ ปตฺตาฬฺหกํ รถกํ ธนุกํ, ปจฺฉา เต สเก สเก กมฺเม นิโยเชนฺติฯ เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคโต ปฐมํ ทานกถาย จิตฺตํ อภิรมาเปตฺวา ปจฺฉา สีเล นิโยเชติฯ

‘‘ยถา วา ปน, มหาราช, ภิสกฺโก นาม อาตุรานํ ปฐมํ ตาว จตูหปญฺจาหํ เตลํ ปาเยติ พลกรณาย สิเนหนาย, ปจฺฉา วิเรเจติฯ เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคโต ปฐมํ ตาว ทานกถาย จิตฺตํ อภิรมาเปตฺวา ปจฺฉา สีเล นิโยเชติฯ ทายกานํ, มหาราช, ทานปตีนํ จิตฺตํ มุทุกํ โหติ มทฺทวํ สินิทฺธํ, เตน เต ทานเสตุสงฺกเมน ทานนาวาย สํสารสาครปารมนุคจฺฉนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปฐมํ กมฺมภูมิมนุสาสติ, น จ เกนจิ [เตน (สี. ปี.)] วิญฺญตฺติมาปชฺชตี’’ติฯ

‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘วิญฺญตฺติ’นฺติ ยํ วเทสิ, กติ ปน ตา วิญฺญตฺติโย’’ติ? ‘‘ทฺเวมา, มหาราช, วิญฺญตฺติโย กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ จาติฯ ตตฺถ อตฺถิ กายวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, อตฺถิ อนวชฺชาฯ อตฺถิ วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, อตฺถิ อนวชฺชาฯ

‘‘กตมา กายวิญฺญตฺติ สาวชฺชา? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ กุลานิ อุปคนฺตฺวา อโนกาเส ฐิโต ฐานํ ภญฺชติ, อยํ กายวิญฺญตฺติ สาวชฺชาฯ ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ กุลานิ อุปคนฺตฺวา อโนกาเส ฐิโต คลํ ปณาเมตฺวา โมรเปกฺขิตํ เปกฺขติ ‘เอวํ อิเม ปสฺสนฺตี’ติ, เตน จ เต ปสฺสนฺติฯ อยมฺปิ กายวิญฺญตฺติ สาวชฺชาฯ ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หนุกาย วา ภมุกาย วา องฺคุฏฺเฐน วา วิญฺญาเปติ, อยมฺปิ กายวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘กตมา กายวิญฺญตฺติ อนวชฺชา? อิธ ภิกฺขุ กุลานิ อุปคนฺตฺวา สโต สมาหิโต สมฺปชาโน ฐาเนปิ อฏฺฐาเนปิ ยถานุสิฏฺฐิํ คนฺตฺวา ฐาเน ติฏฺฐติ, ทาตุกาเมสุ ติฏฺฐติ, อทาตุกาเมสุ ปกฺกมติฯ อยํ กายวิญฺญตฺติ อนวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย วณฺณิโต โหติ ถุโต ปสตฺโถ สลฺเลขิตาจาโร, ปริสุทฺธาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘น เว ยาจนฺติ สปฺปญฺญา, ธีโร จ เวทิตุมรหติ [อริยา ครหนฺติ ยาจนํ (สี. ปี.)];

อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’ติฯ

‘‘กตมา วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ วาจาย พหุวิธํ วิญฺญาเปติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, อยํ วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปเรสํ สาเวนฺโต เอวํ ภณติ ‘อิมินา เม อตฺโถ’ติ, ตาย จ วาจาย ปเรสํ สาวิตาย ตสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชติ, อยมฺปิ วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ วจีวิปฺผาเรน ปริสาย สาเวติ ‘เอวญฺจ เอวญฺจ ภิกฺขูนํ ทาตพฺพ’นฺติ, ตญฺจ เต วจนํ สุตฺวา ปริกิตฺติตํ อภิหรนฺติ, อยมฺปิ วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘นนุ, มหาราช, เถโรปิ สาริปุตฺโต อตฺถงฺคเต สูริเย รตฺติภาเค คิลาโน สมาโน เถเรน มหาโมคฺคลฺลาเนน เภสชฺชํ ปุจฺฉียมาโน วาจํ ภินฺทิ, ตสฺส เตน วจีเภเทน เภสชฺชํ อุปฺปชฺชิฯ อถ เถโร สาริปุตฺโต ‘วจีเภเทน เม อิมํ เภสชฺชํ อุปฺปนฺนํ, มา เม อาชีโว ภิชฺชี’ติ อาชีวเภทภยา ตํ เภสชฺชํ ปชหิ น อุปชีวิฯ เอวมฺปิ วจีวิญฺญตฺติ สาวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา น ปริภุญฺชนฺติฯ โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย โอญฺญาโต โหติ หีฬิโต ขีฬิโต ครหิโต ปริภูโต อจิตฺตีกโต, ภินฺนาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ

‘‘กตมา วจีวิญฺญตฺติ อนวชฺชา? อิธ, มหาราช, ภิกฺขุ สติ ปจฺจเย เภสชฺชํ วิญฺญาเปติ ญาติปวาริเตสุ กุเลสุ, อยํ วจีวิญฺญตฺติ อนวชฺชา, ตาย จ วิญฺญาปิตํ อริยา ปริภุญฺชนฺติ, โส จ ปุคฺคโล อริยานํ สมเย วณฺณิโต โหติ โถมิโต ปสตฺโถ, ปริสุทฺธาชีโวตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ, อนุมโต ตถาคเตหิ อรหนฺเตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิฯ

‘‘ยํ ปน, มหาราช, ตถาคโต กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส โภชนํ ปชหิ [ปชหติ (ก.)], ตํ อาเวฐนวินิเวฐนกฑฺฒนนิคฺคหปฺปฏิกมฺเมน นิพฺพตฺติ, ตสฺมา ตถาคโต ตํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิ น อุปชีวี’’ติฯ

‘‘สพฺพกาลํ, ภนฺเต นาคเสน, ตถาคเต ภุญฺชมาเน เทวตา ทิพฺพํ โอชํ ปตฺเต อากิรนฺติ, อุทาหุ ‘สูกรมทฺทเว จ มธุปายาเส จา’ติ ทฺวีสุ เยว ปิณฺฑปาเตสุ อากิริํสู’’ติ? ‘‘สพฺพกาลํ, มหาราช, ตถาคเต ภุญฺชมาเน เทวตา ทิพฺพํ โอชํ คเหตฺวา อุปติฏฺฐิตฺวา อุทฺธฏุทฺธเฏ อาโลเป อากิรนฺติฯ

‘‘ยถา , มหาราช, รญฺโญ สูโท รญฺโญ ภุญฺชนฺตสฺส สูปํ คเหตฺวา อุปติฏฺฐิตฺวา กพเฬ กพเฬ สูปํ อากิรติ, เอวเมว โข, มหาราช, สพฺพกาลํ ตถาคเต ภุญฺชมาเน เทวตา ทิพฺพํ โอชํ คเหตฺวา อุปติฏฺฐิตฺวา อุทฺธฏุทฺธเฏ อาโลเป ทิพฺพํ โอชํ อากิรนฺติฯ เวรญฺชายมฺปิ, มหาราช , ตถาคตสฺส สุกฺขยวปุลเก [สุกฺขยวมูลเก (ก.)] ภุญฺชมานสฺส เทวตา ทิพฺเพน โอเชน เตมยิตฺวา เตมยิตฺวา อุปสํหริํสุ, เตน ตถาคตสฺส กาโย อุปจิโต อโหสี’’ติฯ ‘‘ลาภา วต, ภนฺเต นาคเสน, ตาสํ เทวตานํ, ยา ตถาคตสฺส สรีรปฺปฏิชคฺคเน สตตํ สมิตํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนาฯ สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, เอวเมตํ ตถา สมฺปฏิจฺฉามี’’ติฯ

คาถาภิคีตโภชนกถาปญฺโห นวโมฯ

10. ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกปญฺโห

[10] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ตุมฺเห ภณถ ‘ตถาคเตน จตูหิ จ อสงฺเขฺยยฺเยหิ กปฺปานํ สตสหสฺเสน จ เอตฺถนฺตเร สพฺพญฺญุตญาณํ ปริปาจิตํ มหโต ชนกายสฺส สมุทฺธรณายา’ติฯ ปุน จ ‘สพฺพญฺญุตํ ปตฺตสฺส อปฺโปสฺสุกฺกตาย จิตฺตํ นมิ, โน ธมฺมเทสนายา’ติฯ

‘‘ยถา นาม, ภนฺเต นาคเสน, อิสฺสาโส วา อิสฺสาสนฺเตวาสี วา พหุเก ทิวเส สงฺคามตฺถาย อุปาสนํ สิกฺขิตฺวา สมฺปตฺเต มหายุทฺเธ โอสกฺเกยฺย, เอวเมว โข, ภนฺเต นาคเสน, ตถาคเตน จตูหิ จ อสงฺเขฺยยฺเยหิ กปฺปานํ สตสหสฺเสน จ เอตฺถนฺตเร สพฺพญฺญุตญาณํ ปริปาเจตฺวา มหโต ชนกายสฺส สมุทฺธรณาย สพฺพญฺญุตํ ปตฺเตน ธมฺมเทสนาย โอสกฺกิตํฯ

‘‘ยถา วา ปน, ภนฺเต นาคเสน, มลฺโล วา มลฺลนฺเตวาสี วา พหุเก ทิวเส นิพฺพุทฺธํ สิกฺขิตฺวา สมฺปตฺเต มลฺลยุทฺเธ โอสกฺเกยฺย, เอวเมว โข, ภนฺเต นาคเสน, ตถาคเตน จตูหิ จ อสงฺเขฺยยฺเยหิ กปฺปานํ สตสหสฺเสน จ เอตฺถนฺตเร สพฺพญฺญุตญาณํ ปริปาเจตฺวา มหโต ชนกายสฺส สมุทฺธรณาย สพฺพญฺญุตํ ปตฺเตน ธมฺมเทสนาย โอสกฺกิตํฯ