สุวิภตฺตวีถิจจฺจรจตุกฺกสิงฺฆาฏกํ สุปฺปสาริตาเนกวิธวรภณฺฑปริปูริตนฺตราปณํ วิวิธทานคฺคสตสมุปโสภิตํ [สตสมุปโสภิตํ (สี. ปี.)] หิมคิริสิขรสงฺกาสวรภวนสตสหสฺสปฺปฏิมณฺฑิตํ คชหยรถปตฺติสมากุลํ อภิรูปนรนาริคณานุจริตํ อากิณฺณชนมนุสฺสํ ปุถุขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทํ วิวิธสมณพฺราหฺมณสภาชน [สภาชน (สี. ปี.), สมฺมาภาชน (ก.)] สงฺฆฏิตํ พหุวิธวิชฺชาวนฺต [วิชฺชาธร (ก.)] นรจิร [นรวิร (สี. ปี.)] นิเสวิตํ กาสิกโกฏุมฺพริกาทินานาวิธวตฺถาปณสมฺปนฺนํ สุปฺปสาริตรุจิรพหุวิธปุปฺผคนฺธาปณํ คนฺธคนฺธิตํ อาสีสนียพหุรตนปริปูริตํ ทิสามุขสุปฺปสาริตาปณํ สิงฺคารวาณิชคณานุจริตํ กหาปณรชตสุวณฺณกํสปตฺถรปริปูรํ ปชฺโชตมานนิธินิเกตํ ปหูตธนธญฺญวิตฺตูปกรณํ ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคารํ พหฺวนฺนปานํ พหุวิธขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสายนียํ อุตฺตรกุรุสงฺกาสํ สมฺปนฺนสสฺสํ อาฬกมนฺทา วิย เทวปุรํฯ

เอตฺถ ฐตฺวา เตสํ ปุพฺพกมฺมํ กเถตพฺพํ, กเถนฺเตน จ ฉธา วิภชิตฺวา กเถตพฺพํฯ เสยฺยถีทํ – ปุพฺพโยโค มิลินฺทปญฺหํ ลกฺขณปญฺหํ เมณฺฑกปญฺหํ อนุมานปญฺหํ โอปมฺมกถาปญฺหนฺติฯ

ตตฺถ มิลินฺทปญฺโห ลกฺขณปญฺโห, วิมติจฺเฉทนปญฺโหติ ทุวิโธฯ เมณฺฑกปญฺโหปิ มหาวคฺโค, โยคิกถาปญฺโหติ ทุวิโธฯ

ปุพฺพโยโคติ เตสํ ปุพฺพกมฺมํฯ

1. พาหิรกถา

ปุพฺพโยคาทิ

[3] อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน วตฺตมาเน คงฺคาย สมีเป เอกสฺมิํ อาวาเส มหาภิกฺขุสงฺโฆ ปฏิวสติ, ตตฺถ วตฺตสีลสมฺปนฺนา ภิกฺขู ปาโตว อุฏฺฐาย ยฏฺฐิสมฺมชฺชนิโย [ยฏฺฐิสมฺมุญฺชนิโย (สี. ปี.)] อาทาย พุทฺธคุเณ อาวชฺเชนฺตา องฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา กจวรพฺยูหํ กโรนฺติฯ อเถโก ภิกฺขุ เอกํ สามเณรํ ‘‘เอหิ สามเณร, อิมํ กจวรํ ฉฑฺเฑหี’’ติ อาห, โส อสุณนฺโต วิย คจฺฉติ, โส ทุติยมฺปิ…เป.… ตติยมฺปิ อามนฺติยมาโน อสุณนฺโต วิย คจฺฉเตวฯ ตโต โส ภิกฺขุ ‘‘ทุพฺพโจ วตายํ สามเณโร’’ติ กุทฺโธ สมฺมชฺชนิทณฺเฑน ปหารํ อทาสิฯ ตโต โส โรทนฺโต ภเยน กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต ‘‘อิมินา กจวรฉฑฺฑนปุญฺญกมฺเมน ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มชฺฌนฺหิกสูริโย [สุริโย (สี. ปี.)] วิย มเหสกฺโข มหาเตโช ภเวยฺย’’นฺติ ปฐมํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คโต คงฺคาย อูมิเวคํ คคฺครายมานํ ทิสฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ อูมิเวโค วิย ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาโน ภเวยฺยํ อกฺขยปฏิภาโน’’ติ ทุติยมฺปิ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

โสปิ ภิกฺขุ สมฺมชฺชนิสาลาย สมฺมชฺชนิํ ฐเปตฺวา นหานตฺถาย คงฺคาติตฺถํ คจฺฉนฺโต สามเณรสฺส ปตฺถนํ สุตฺวา ‘‘เอส มยา ปโยชิโตปิ ตาว เอวํ ปตฺเถติ, มยฺหํ กิํ น สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ยาวาหํ นิพฺพานํ ปาปุณามิ [น ปาปุณามิ (สฺยา.)], เอตฺถนฺตเร นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน อยํ คงฺคาอูมิเวโค วิย อกฺขยปฏิภาโน ภเวยฺยํ, อิมินา ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ สพฺพํ ปญฺหปฏิภานํ วิชเฏตุํ นิพฺเพเฐตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิฯ

เต อุโภปิ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปสุํฯ อถ อมฺหากํ ภควตาปิ ยถา โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ทิสฺสติ, เอวเมเตปิ ทิสฺสนฺติ มม ปรินิพฺพานโต ปญฺจวสฺสสเต อติกฺกนฺเต เอเต อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, ยํ มยา สุขุมํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมวินยํ, ตํ เอเต ปญฺหปุจฺฉนโอปมฺมยุตฺติวเสน นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา วิภชิสฺสนฺตีติ นิทฺทิฏฺฐาฯ