1. กตาธิการสผลปญฺโห

[1] อถ โข มิลินฺโท ราชา กตาวกาโส นิปจฺจ ครุโน ปาเท สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา เอตทโวจ ‘‘ภนฺเต นาคเสน, อิเม ติตฺถิยา เอวํ ภณนฺติ [วญฺโจ ภวติ อผโล (สี. ปี. ก.)] ‘ยทิ พุทฺโธ ปูชํ สาทิยติ, น ปรินิพฺพุโต พุทฺโธ สํยุตฺโต โลเกน อนฺโตภวิโก โลกสฺมิํ โลกสาธารโณ, ตสฺมา ตสฺส กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ ยทิ ปรินิพฺพุโต วิสํยุตฺโต โลเกน นิสฺสโฏ สพฺพภเวหิ, ตสฺส ปูชา นุปฺปชฺชติ, ปรินิพฺพุโต น กิญฺจิ สาทิยติ, อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร วญฺโฌ ภวติ อผโล’ติ อุภโต โกฏิโก เอโส ปญฺโห, เนโส วิสโย อปฺปตฺตมานสานํ, มหนฺตานํ เยเวโส วิสโย, ภินฺเทตํ ทิฏฺฐิชาลํ เอกํเส ฐปย, ตเวโส ปญฺโห อนุปฺปตฺโต, อนาคตานํ ชินปุตฺตานํ จกฺขุํ เทหิ ปรวาทนิคฺคหายา’’ติฯ

เถโร อาห ‘‘ปรินิพฺพุโต, มหาราช, ภควา, น จ ภควา ปูชํ สาทิยติ, โพธิมูเล เยว ตถาคตสฺส สาทิยนา ปหีนา, กิํ ปน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺสฯ ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ปูชิยนฺตา [ปูชิตา (สฺยา.)] อสมสมา, สเทวมานุเสหิ เต;

น สาทิยนฺติ สกฺการํ, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา’’’ติฯ

ราชา อาห ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ปุตฺโต วา ปิตุโน วณฺณํ ภาสติ, ปิตา วา ปุตฺตสฺส วณฺณํ ภาสติ, น เจตํ การณํ ปรวาทานํ นิคฺคหาย, ปสาทปฺปกาสนํ นาเมตํ, อิงฺฆ เม ตฺวํ ตตฺถ การณํ สมฺมา พฺรูหิ สกวาทสฺส ปติฏฺฐาปนาย ทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนายา’’ติฯ

เถโร อาห ‘‘ปรินิพฺพุโต, มหาราช, ภควา, น จ ภควา ปูชํ สาทิยติ, อสาทิยนฺตสฺเสว ตถาคตสฺส เทวมนุสฺสา ธาตุรตนํ วตฺถุํ กริตฺวา ตถาคตสฺส ญาณรตนารมฺมเณน สมฺมาปฏิปตฺติํ เสวนฺตา ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติฯ

‘‘ยถา , มหาราช, มหติมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปชฺชลิตฺวา นิพฺพาเยยฺย, อปิ นุ โข โส, มหาราช, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ สาทิยติ ติณกฏฺฐุปาทาน’’นฺติ? ‘‘ชลมาโนปิ โส, ภนฺเต, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ติณกฏฺฐุปาทานํ น สาทิยติ, กิํ ปน นิพฺพุโต อุปสนฺโต อเจตโน สาทิยติ? ‘‘ตสฺมิํ ปน, มหาราช, อคฺคิกฺขนฺเธ อุปรเต อุปสนฺเต โลเก อคฺคิ สุญฺโญ โหตี’’ติฯ ‘‘น หิ, ภนฺเต, กฏฺฐํ อคฺคิสฺส วตฺถุ โหติ อุปาทานํ, เย เกจิ มนุสฺสา อคฺคิกามา, เต อตฺตโน ถามพลวีริเยน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน กฏฺฐํ มนฺถยิตฺวา [มทฺทิตฺวา (ก.)] อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา เตน อคฺคินา อคฺคิกรณียานิ กมฺมานิ กโรนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ติตฺถิยานํ วจนํ มิจฺฉา ภวติ ‘อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร วญฺโฌ ภวติ อผโล’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, มหติมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปชฺชลิ, เอวเมว ภควา ทสสหสฺสิยา [ทสสหสฺสิมฺหิ (สี. ปี. ก.)] โลกธาตุยา พุทฺธสิริยา ปชฺชลิฯ ยถา, มหาราช, มหติมหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปชฺชลิตฺวา นิพฺพุโต, เอวเมว ภควา ทสสหสฺสิยา โลกธาตุยา พุทฺธสิริยา ปชฺชลิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตฯ ยถา, มหาราช, นิพฺพุโต อคฺคิกฺขนฺโธ ติณกฏฺฐุปาทานํ น สาทิยติ, เอวเมว โข โลกหิตสฺส สาทิยนา ปหีนา อุปสนฺตาฯ ยถา, มหาราช, มนุสฺสา นิพฺพุเต อคฺคิกฺขนฺเธ อนุปาทาเน อตฺตโน ถามพลวีริเยน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน กฏฺฐํ มนฺถยิตฺวา อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวา เตน อคฺคินา อคฺคิกรณียานิ กมฺมานิ กโรนฺติ, เอวเมว โข เทวมนุสฺสา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว ธาตุรตนํ วตฺถุํ กริตฺวา ตถาคตสฺส ญาณรตนารมฺมเณน สมฺมาปฏิปตฺติํ เสวนฺตา ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติ, อิมินาปิ, มหาราช, การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ เยน การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ

ยถา, มหาราช, มหติมหาวาโต วายิตฺวา อุปรเมยฺย, อปิ นุ โข โส, มหาราช, อุปรโต วาโต สาทิยติ ปุน นิพฺพตฺตาปน’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, อุปรตสฺส วาตสฺส อาโภโค วา มนสิกาโร วา ปุน นิพฺพตฺตาปนาย’’ฯ ‘‘กิํ การณํ’’? ‘‘อเจตนา สา วาโยธาตู’’ติฯ ‘‘อปิ นุ ตสฺส, มหาราช, อุปรตสฺส วาตสฺส วาโตติ สมญฺญา อปคจฺฉตี’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, ตาลวณฺฏวิธูปนานิ วาตสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจยา, เย เกจิ มนุสฺสา อุณฺหาภิตตฺตา ปริฬาหปริปีฬิตา, เต ตาลวณฺเฏน วา วิธูปเนน วา อตฺตโน ถามพลวีริเยน ปจฺจตฺตปุริสกาเรน ตํ นิพฺพตฺเตตฺวา เตน วาเตน อุณฺหํ นิพฺพาเปนฺติ ปริฬาหํ วูปสเมนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ติตฺถิยานํ วจนํ มิจฺฉา ภวติ ‘อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร วญฺโฌ ภวติ อผโล’ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, มหติมหาวาโต วายิ, เอวเมว ภควา ทสสหสฺสิยา โลกธาตุยา สีตลมธุรสนฺตสุขุมเมตฺตาวาเตน อุปวายิฯ ยถา, มหาราช, มหติมหาวาโต วายิตฺวา อุปรโต, เอวเมว ภควา สีตลมธุรสนฺตสุขุมเมตฺตาวาเตน อุปวายิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตฯ ยถา, มหาราช, อุปรโต วาโต ปุน นิพฺพตฺตาปนํ น สาทิยติ, เอวเมว โลกหิตสฺส สาทิยนา ปหีนา อุปสนฺตาฯ ยถา, มหาราช, เต มนุสฺสา อุณฺหาภิตตฺตา ปริฬาหปริปีฬิตา, เอวเมว เทวมนุสฺสา ติวิธคฺคิสนฺตาปปริฬาหปริปีฬิตาฯ ยถา ตาลวณฺฏวิธูปนานิ วาตสฺส นิพฺพตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติ, เอวเมว ตถาคตสฺส ธาตุ จ ญาณรตนญฺจ ปจฺจโย โหติ ติสฺสนฺนํ สมฺปตฺตีนํ ปฏิลาภายฯ ยถา มนุสฺสา อุณฺหาภิตตฺตา ปริฬาหปริปีฬิตา ตาลวณฺเฏน วา วิธูปเนน วา วาตํ นิพฺพตฺเตตฺวา อุณฺหํ นิพฺพาเปนฺติ ปริฬาหํ วูปสเมนฺติ, เอวเมว เทวมนุสฺสา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว ธาตุญฺจ ญาณรตนญฺจ ปูเชตฺวา กุสลํ นิพฺพตฺเตตฺวา เตน กุสเลน ติวิธคฺคิสนฺตาปปริฬาหํ นิพฺพาเปนฺติ วูปสเมนฺติฯ อิมินาปิ, มหาราช, การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ ปรวาทานํ นิคฺคหายฯ

ยถา, มหาราช, ปุริโส เภริํ อาโกเฏตฺวา สทฺทํ นิพฺพตฺเตยฺย, โย โส เภริสทฺโท ปุริเสน นิพฺพตฺติโต, โส สทฺโท อนฺตรธาเยยฺย, อปิ นุ โข โส, มหาราช, สทฺโท สาทิยติ ปุน นิพฺพตฺตาปน’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต, อนฺตรหิโต โส สทฺโท, นตฺถิ ตสฺส ปุน อุปฺปาทาย อาโภโค วา มนสิกาโร วา, สกิํ นิพฺพตฺเต เภริสทฺเท อนฺตรหิเต โส เภริสทฺโท สมุจฺฉินฺโน โหติฯ เภรี ปน, ภนฺเต, ปจฺจโย โหติ สทฺทสฺส นิพฺพตฺติยา, อถ ปุริโส ปจฺจเย สติ อตฺตเชน วายาเมน เภริํ อโกเฏตฺวา สทฺทํ นิพฺพตฺเตตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ภควา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนปริภาวิตํ ธาตุรตนญฺจ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ อนุสิฏฺฐญฺจ [อนุสตฺถิญฺจ (สี. ปี.)] สตฺถารํ ฐปยิตฺวา สยํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต, น จ ปรินิพฺพุเต ภควติ สมฺปตฺติลาโภ อุปจฺฉินฺโน โหติ, ภวทุกฺขปฏิปีฬิตา สตฺตา ธาตุรตนญฺจ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ อนุสิฏฺฐญฺจ ปจฺจยํ กริตฺวา สมฺปตฺติกามา สมฺปตฺติโย ปฏิลภนฺติ, อิมินาปิ, มหาราช, การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘ทิฏฺฐญฺเจตํ, มหาราช, ภควตา อนาคตมทฺธานํฯ กถิตญฺจ ภณิตญฺจ อาจิกฺขิตญฺจ ‘สิยา โข ปนานนฺท, ตุมฺหากํ เอวมสฺส อตีตสตฺถุกํ ปาวจนํ นตฺถิ โน สตฺถาติ, น โข ปเนตํ, อานนฺท, เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’ติฯ ปรินิพฺพุตสฺส ตถาคตสฺส อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร วญฺโฌ ภวติ อผโลติ, ตํ เตสํ ติตฺถิยานํ วจนํ มิจฺฉา อภูตํ วิตถํ อลิกํ วิรุทฺธํ วิปรีตํ ทุกฺขทายกํ ทุกฺขวิปากํ อปายคมนียนฺติฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ เยน การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ สาทิยติ นุ โข, มหาราช, อยํ มหาปถวี ‘สพฺพพีชานิ มยิ สํวิรุหนฺตู’’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปน ตานิ, มหาราช, พีชานิ อสาทิยนฺติยา มหาปถวิยา สํวิรุหิตฺวา ทฬฺหมูลชฏาปติฏฺฐิตา ขนฺธสารสาขาปริวิตฺถิณฺณา ปุปฺผผลธรา โหนฺตี’’ติ? ‘‘อสาทิยนฺตีปิ, ภนฺเต, มหาปถวี เตสํ พีชานํ วตฺถุํ โหติ ปจฺจยํ เทติ วิรุหนาย, ตานิ พีชานิ ตํ วตฺถุํ นิสฺสาย เตน ปจฺจเยน สํวิรุหิตฺวา ทฬฺหมูลชฏาปติฏฺฐิตา ขนฺธสารสาขาปริวิตฺถิณฺณา ปุปฺผผลธรา โหนฺตี’’ติฯ

‘‘เตน หิ, มหาราช, ติตฺถิยา สเก วาเท นฏฺฐา โหนฺติ หตา วิรุทฺธา, สเจ เต ภณนฺติ ‘อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร วญฺโฌ ภวติ อผโล’ ติฯ

‘‘ยถา, มหาราช, มหาปถวี, เอวํ ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ยถา, มหาราช, มหาปถวี น กิญฺจิ สาทิยติ, เอวํ ตถาคโต น กิญฺจิ สาทิยติฯ ยถา, มหาราช, ตานิ พีชานิ ปถวิํ นิสฺสาย สํวิรุหิตฺวา ทฬฺหมูลชฏาปติฏฺฐิตา ขนฺธสารสาขาปริวิตฺถิณฺณา ปุปฺผผลธรา โหนฺติ, เอวํ เทวมนุสฺสา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว ธาตุญฺจ ญาณรตนญฺจ นิสฺสาย ทฬฺหกุสลมูลปติฏฺฐิตา สมาธิกฺขนฺธธมฺมสารสีลสาขาปริวิตฺถิณฺณา วิมุตฺติปุปฺผสามญฺญผลธรา โหนฺติ, อิมินาปิ, มหาราช , การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ เยน การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ สาทิยนฺติ นุ โข, มหาราช, อิเม โอฏฺฐา โคณา คทฺรภา อชา ปสู มนุสฺสา อนฺโตกุจฺฉิสฺมิํ กิมิกุลานํ สมฺภว’’นฺติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปน เต, มหาราช, กิมโย เตสํ อสาทิยนฺตานํ อนฺโตกุจฺฉิสฺมิํ สมฺภวิตฺวา พหุปุตฺตนตฺตา เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺตี’’ติ? ‘‘ปาปสฺส, ภนฺเต, กมฺมสฺส พลวตาย อสาทิยนฺตานํ เยว เตสํ สตฺตานํ อนฺโตกุจฺฉิสฺมิํ กิมโย สมฺภวิตฺวา พหุปุตฺตนตฺตา เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺตี’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว ธาตุสฺส จ ญาณารมฺมณสฺส จ พลวตาย ตถาคเต กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘อปรมฺปิ, มหาราช, อุตฺตริํ การณํ สุโณหิ เยน การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ สาทิยนฺติ นุ โข, มหาราช, อิเม มนุสฺสา อิเม อฏฺฐนวุติ โรคา กาเย นิพฺพตฺตนฺตู’’ติ? ‘‘น หิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปน เต, มหาราช, โรคา อสาทิยนฺตานํ กาเย นิปตนฺตี’’ติ? ‘‘ปุพฺเพ กเตน, ภนฺเต, ทุจฺจริเตนา’’ติฯ

‘‘ยทิ, มหาราช, ปุพฺเพ กตํ อกุสลํ อิธ เวทนียํ โหติ, เตน หิ, มหาราช, ปุพฺเพ กตมฺปิ อิธ กตมฺปิ กุสลากุสลํ กมฺมํ อวญฺฌํ ภวติ สผลนฺติฯ อิมินาปิ, มหาราช, การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘สุตปุพฺพํ ปน ตยา, มหาราช, นนฺทโก นาม ยกฺโข เถรํ สาริปุตฺตํ อาสาทยิตฺวา ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, สุยฺยติ, โลเก ปากโฏ เอโส’’ติฯ ‘‘อปิ นุ โข, มหาราช, เถโร สาริปุตฺโต สาทิยิ นนฺทกสฺส ยกฺขสฺส มหาปถวิคิลน’’นฺติ [ปวตฺตมาเนปิ (สฺยา.)]ฯ ‘‘อุพฺพตฺติยนฺเตปิ, ภนฺเต, สเทวเก โลเก ปตมาเนปิ ฉมายํ จนฺทิมสูริเย วิกิรนฺเตปิ สิเนรุปพฺพตราเช เถโร สาริปุตฺโต น ปรสฺส ทุกฺขํ สาทิเยยฺยฯ ตํ กิสฺส เหตุ? เยน เหตุนา เถโร สาริปุตฺโต กุชฺเฌยฺย วา ทุสฺเสยฺย วา, โส เหตุ เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส สมูหโต สมุจฺฉินฺโน, เหตุโน สมุคฺฆาติตตฺตา, ภนฺเต, เถโร สาริปุตฺโต ชีวิตหารเกปิ โกปํ น กเรยฺยา’’ติฯ ‘‘ยทิ, มหาราช , เถโร สาริปุตฺโต นนฺทกสฺส ยกฺขสฺส ปถวิคิลนํ น สาทิยิ, กิสฺส ปน นนฺทโก ยกฺโข ปถวิํ ปวิฏฺโฐ’’ติ? ‘‘อกุสลสฺส, ภนฺเต, กมฺมสฺส พลวตายา’’ติฯ ‘‘ยทิ, มหาราช, อกุสลสฺส กมฺมสฺส พลวตาย นนฺทโก ยกฺโข ปถวิํ ปวิฏฺโฐ, อสาทิยนฺตสฺสาปิ กโต อปราโธ อวญฺโฌ ภวติ สผโลฯ เตน หิ, มหาราช, อกุสลสฺสปิ กมฺมสฺส พลวตาย อสาทิยนฺตสฺส กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ อิมินาปิ, มหาราช, การเณน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโลติฯ

‘‘กติ นุ โข เต, มหาราช, มนุสฺสา, เย เอตรหิ มหาปถวิํ ปวิฏฺฐา, อตฺถิ เต ตตฺถ สวณ’’นฺติ? ‘‘อาม, ภนฺเต, สุยฺยตี’’ติฯ ‘‘อิงฺฆ ตฺวํ, มหาราช, สาเวหี’’ติ? ‘‘จิญฺจมาณวิกา, ภนฺเต, สุปฺปพุทฺโธ จ สกฺโก, เทวทตฺโต จ เถโร, นนฺทโก จ ยกฺโข, นนฺโท จ มาณวโกติฯ สุตเมตํ, ภนฺเต, อิเม ปญฺจ ชนา มหาปถวิํ ปวิฏฺฐา’’ติฯ ‘‘กิสฺมิํ เต, มหาราช, อปรทฺธา’’ติ? ‘‘ภควติ จ, ภนฺเต, สาวเกสุ จา’’ติฯ

‘‘อปิ นุ โข, มหาราช , ภควา วา สาวกา วา สาทิยิํสุ อิเมสํ มหาปถวิปวิสน’’นฺติ? ‘‘น หิ ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ, มหาราช, ตถาคตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส อสาทิยนฺตสฺเสว กโต อธิกาโร อวญฺโฌ ภวติ สผโล’’ติฯ ‘‘สุวิญฺญาปิโต, ภนฺเต นาคเสน, ปญฺโห คมฺภีโร อุตฺตานีกโต, คุยฺหํ วิทํสิตํ , คณฺฐิ ภินฺโน, คหนํ อคหนํ กตํ, นฏฺฐา ปรวาทา, ภคฺคา กุทิฏฺฐี, นิปฺปภา ชาตา กุติตฺถิยา, ตฺวํ คณีวรปวรมาสชฺชา’’ติฯ

กตาธิการสผลปญฺโห ปฐโมฯ

2. สพฺพญฺญุภาวปญฺโห

[2] ‘‘ภนฺเต นาคเสน, พุทฺโธ สพฺพญฺญู’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช, ภควา สพฺพญฺญู, น จ ภควโต สตตํ สมิตํ ญาณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ, อาวชฺชนปฏิพทฺธํ ภควโต สพฺพญฺญุตญาณํ, อาวชฺชิตฺวา ยทิจฺฉกํ ชานาตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต นาคเสน, พุทฺโธ อสพฺพญฺญูติฯ ยทิ ตสฺส ปริเยสนาย สพฺพญฺญุตญาณํ โหตี’’ติฯ ‘‘วาหสตํ โข, มหาราช, วีหีนํ อฑฺฒจูฬญฺจ วาหา วีหิสตฺตมฺพณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา เอกจฺฉรากฺขเณ ปวตฺตจิตฺตสฺส เอตฺตกา วีหี ลกฺขํ ฐปียมานา [ฐปียมาเน (สี. ปี.)] ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ?

‘‘ตตฺริเม สตฺตวิธา จิตฺตา ปวตฺตนฺติ, เย เต, มหาราช, สราคา สโทสา สโมหา สกิเลสา อภาวิตกายา อภาวิตสีลา อภาวิตจิตฺตา อภาวิตปญฺญา, เตสํ ตํ จิตฺตํ ครุกํ อุปฺปชฺชติ ทนฺธํ ปวตฺตติฯ กิํ การณา? อภาวิตตฺตา จิตฺตสฺสฯ ยถา, มหาราช, วํสนาฬสฺส วิตตสฺส วิสาลสฺส วิตฺถิณฺณสฺส สํสิพฺพิตวิสิพฺพิตสฺส สาขาชฏาชฏิตสฺส อากฑฺฒิยนฺตสฺส ครุกํ โหติ อาคมนํ ทนฺธํฯ กิํ การณา? สํสิพฺพิตวิสิพฺพิตตฺตา สาขานํฯ เอวเมว โข, มหาราช, เย เต สราคา สโทสา สโมหา สกิเลสา อภาวิตกายา อภาวิตสีลา อภาวิตจิตฺตา อภาวิตปญฺญา, เตสํ ตํ จิตฺตํ ครุกํ อุปฺปชฺชติ ทนฺธํ ปวตฺตติฯ กิํ การณา? สํสิพฺพิตวิสิพฺพิตตฺตา กิเลเสหิ, อิทํ ปฐมํ จิตฺตํฯ