เมนู

ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อนตฺตนิ [อนตฺตนิเย (สี.) ปสฺส อ. นิ. 4.49] อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, มโนสญฺเจตนา จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, อตฺตวาทุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, อวิชฺชาโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน จ อนาสโว ภวติ, อวิชฺโชฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โมหสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ , สงฺขารูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สงฺขารธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โมหาคติํ คจฺฉติฯ อยํ ปหาเนน สมาโรปนาฯ

เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;

เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติฯ

นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโรฯ

นิฏฺฐิโต จ หารวิภงฺโคฯ

1. เทสนาหารสมฺปาโต

[52]

‘‘โสฬส หารา ปฐมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวาฯ

สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติฯ

วุตฺตา, ตสฺสา นิทฺเทโส กุหิํ ทฏฺฐพฺโพ? หารสมฺปาเตฯ ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต?

‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน [กาเยน (อุทา. 32)], มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จ;

ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติฯ

อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ กิํ เทสยติ, ปมาทํ ตํ มจฺจุโน ปทํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิหตํ นาม วุจฺจติ ยทา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, โส วิปลฺลาโสฯ โส ปน วิปลฺลาโส กิํลกฺขโณ? วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโสฯ โส กิํ วิปลฺลาสยติ? ตโย ธมฺเม สญฺญํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิมิติฯ โส กุหิํ วิปลฺลาสยติ? จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสุ, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เอวํ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ

ตตฺถ รูปํ ปฐมํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติฯ เวทนา ทุติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติฯ สญฺญา สงฺขารา จ ตติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติฯ วิญฺญาณํ จตุตฺถํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติฯ ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส สํกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตณฺหานิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติฯ ทิฏฺฐินิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติฯ

ตตฺถ โย ทิฏฺฐิวิปลฺลาโส, โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อตีตํ เวทนํ…เป.… อตีตํ สญฺญํ, อตีเต สงฺขาเร…เป.… อตีตํ วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ตตฺถ โย ตณฺหาวิปลฺลาโส, โส อนาคตํ รูปํ อภินนฺทติ, อนาคตํ เวทนํ…เป.… อนาคตํ สญฺญํ, อนาคเต สงฺขาเร, อนาคตํ วิญฺญาณํ อภินนฺทติฯ ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จฯ ตาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ วิสุชฺฌติฯ เตสํ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ สนฺธาวนฺตานํ สํสรนฺตานํ สกิํ นิรยํ สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สกิํ เปตฺติวิสยํ สกิํ อสุรกายํ สกิํ เทเว สกิํ มนุสฺเสฯ

ถินมิทฺธาภิภูเตนาติฯ ถินํ [ถีนํ (สี.)] นาม ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมนิยตา; มิทฺธํ นาม ยํ กายสฺส ลีนตฺตํฯ วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมารสฺส จ สตฺตมารสฺส จ วสํ คจฺฉติ, โส หิ นิวุโต สํสาราภิมุโข โหติฯ อิมานิ ภควตา ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ ทุกฺขํ สมุทโย จฯ เตสํ ภควา ปริญฺญาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย สมุทยสฺส ปหานายฯ เยน จ ปริชานาติ เยน จ ปชหติ, อยํ มคฺโคฯ ยํ ตณฺหาย อวิชฺชาย จ ปหานํ, อยํ นิโรโธฯ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ เตนาห ภควา ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติฯ เตนาหายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติฯ

นิยุตฺโต เทสนา หารสมฺปาโตฯ

2. วิจยหารสมฺปาโต

[53] ตตฺถ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต? ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา กุสลาปิ อกุสลาปิฯ อกุสลา สํสารคามินี, กุสลา อปจยคามินี ปหานตณฺหาฯ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิฯ ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโลฯ โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโลฯ ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ กุทาสฺสุนามาหํ ตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสํ ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ตสฺส อุปฺปชฺชติ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํ, อยํ ตณฺหา กุสลา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลา อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติฯ

ตสฺสา โก ปวิจโย? อฏฺฐ มคฺคงฺคานิ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ โส กตฺถ ทฏฺฐพฺโพ? จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตายฯ จตุตฺเถ หิ ฌาเน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ฐิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ โส ตตฺถ อฏฺฐวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิญฺญา ทฺเว จ วิเสเส, ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาตํ, ยโต ปริโยทาตํ , ตโต อนงฺคณํ, ยโต อนงฺคณํ, ตโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ยโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ตโต มุทุ, ยโต มุทุ, ตโต กมฺมนิยํ, ยโต กมฺมนิยํ, ตโต ฐิตํ, ยโต ฐิตํ, ตโต อาเนญฺชปฺปตฺตํฯ ตตฺถ องฺคณา จ อุปกฺกิเลสา จ ตทุภยํ ตณฺหาปกฺโขฯ ยา จ อิญฺชนา ยา จ จิตฺตสฺส อฏฺฐิติ, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโขฯ

จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยญฺจ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฏฺฐํ ภวติฯ โส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตสฺส อุปริมํ สมาปตฺติํ สนฺตโต มนสิกโรโต จตุตฺถชฺฌาเน โอฬาริกา สญฺญา สณฺฐหติ อุกฺกณฺฐา จ ปฏิฆสญฺญา, โส สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ