‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

โสตานํ กิํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติฯ

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ

‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, โสตานํ กิํ นิวารณ’’นฺติ ปญฺเห ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ ปญฺเห ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิ’’นฺติฯ

‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

นามรูปญฺจ [นามํ รูปญฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1042] มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

ปญฺเห –

‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉี’’ติฯ ยตฺถ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปญฺโห วิสชฺชิโต ภวติฯ ยตฺถ ปน อารมฺโภ อสุทฺโธ, น ตาว โส ปญฺโห วิสชฺชิโต ภวติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติฯ

นิยุตฺโต โสธโน หาโรฯ

14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺโค

[46] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐา’’ติฯ

เย ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา, ตถา เต ธารยิตพฺพาฯ

‘‘ทุกฺข’’นฺติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, พฺยาธิ ทุกฺโข, มรณํ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา, รูปา ทุกฺขา, เวทนา ทุกฺขา, สญฺญา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิญฺญาณํ ทุกฺขํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘มคฺโค’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม มคฺโค? นิรยคามี มคฺโค ติรจฺฉานโยนิคามี มคฺโค เปตฺติวิสยคามี มคฺโค อสุรโยนิโย [อสุรโยนิคามิโย (สี.), อสุรโยนิคามีนิโย (ก.)] มคฺโค สคฺคคามิโย มคฺโค มนุสฺสคามี มคฺโค นิพฺพานคามี มคฺโคฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘นิโรโธ’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม นิโรโธ? ปฏิสงฺขานิโรโธ อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ อนุนยนิโรโธ ปฏิฆนิโรโธ มานนิโรโธ มกฺขนิโรโธ ปฬาสนิโรโธ อิสฺสานิโรโธ มจฺฉริยนิโรโธ สพฺพกิเลสนิโรโธฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘รูป’’นฺติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ [จาตุมฺมหาภูติกํ (สี.)] รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปสฺส ปญฺญตฺติฯ ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ? ปถวีธาตุ [ปฐวีธาตุ (สี.)] อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุฯ

[47] ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ สงฺเขเปน จ วิตฺถาเรน จฯ

กถํ วิตฺถาเรน ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ? วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ

กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ, มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ [อฏฺฐิมิญฺชา (สี.)] วกฺกํ, หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ, อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถเก มตฺถลุงฺคนฺติ อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ

กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตนฺติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ

กตเมหิ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ [ชีรติ (สี.), ชีรยติ (ก.), ปสฺส ม. นิ. 3.351], เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ

กตเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา [โกฏฺฐสยา (สี.)] วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ, อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติฯ

เอวํ อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถาเรน ธาตุโย สภาวโต อุปลกฺขยนฺโต ตุลยนฺโต ปริวีมํสนฺโต ปริโยคาหนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วา, ยถา จนฺทนิกํ ปวิจินนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา สงฺการฏฺฐานํ ปวิจินนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา วจฺจกุฏิํ ปวิจินนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา สิวถิกํ [สีวถิกํ (สี.)] ปวิจินนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺยฯ

เอวเมว อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ เอวํ วิตฺถาเรน ธาตุโย สภาวโต อุปลกฺขยนฺโต ตุลยนฺโต ปริวีมํสนฺโต ปริโยคาหนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วาฯ เตนาห ภควา ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ [เนเวสาหํ (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. 3.349], ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ปถวีธาตุเรเวสาฯ ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ, ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติฯ ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ…เป.… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ, ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ…เป.… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ, ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, วาโยธาตุเรเวสาฯ ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทติ, วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

[48] ‘‘อวิชฺชา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํ, ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสลฺลกฺขณา อนุปลกฺขณา อปจฺจุปลกฺขณา อสมเวกฺขณํ [อสมเวกฺขนํ (ก.)] อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘วิชฺชา’’ติ เอกตฺตตาฯ

ตตฺถ กตมา วิชฺชา? ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ, ปุพฺพนฺเต ญาณํ, อปรนฺเต ญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต ญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ญาณํ, ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สํลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา [เวภวฺยา (สี.)] จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘สมาปตฺตี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา สมาปตฺติ? สญฺญาสมาปตฺติ อสญฺญาสมาปตฺติ, เนวสญฺญานาสญฺญาสมาปตฺติฯ วิภูตสญฺญาสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺตีติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘ฌายี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม ฌายี? อตฺถิ เสกฺโข ฌายี, อตฺถิ อเสกฺโข ฌายี, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ฌายี, อาชานิโย ฌายี, อสฺสขลุงฺโก ฌายี, ทิฏฺฐุตฺตโร ฌายี, ตณฺหุตฺตโร ฌายี, ปญฺญุตฺตโร ฌายีฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘สมาธี’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม สมาธิ? สรโณ สมาธิ, อรโณ สมาธิ, สเวโร สมาธิ, อเวโร สมาธิ, สพฺยาปชฺโช [สพฺยาปชฺโฌ (สี.)] สมาธิ, อพฺยาปชฺโช สมาธิ, สปฺปีติโก สมาธิ, นิปฺปีติโก สมาธิ, สามิโส สมาธิ, นิรามิโส สมาธิ, สสงฺขาโร สมาธิ, อสงฺขาโร สมาธิ, เอกํสภาวิโต สมาธิ, อุภยํสภาวิโต สมาธิ, อุภยโต ภาวิตภาวโน สมาธิ, สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ, หานภาคิโย สมาธิ, ฐิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ, โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ, สมฺมาสมาธิฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘ปฏิปทา’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตมา ปฏิปทา? อาคาฬฺหปฏิปทา [อาคฬฺหา ปฏิปทา (สี.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา], นิชฺฌามปฏิปทา, มชฺฌิมปฏิปทา, อกฺขมา ปฏิปทา, ขมา ปฏิปทา, สมา ปฏิปทา, ทมา ปฏิปทา , ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

‘‘กาโย’’ติ เอกตฺตตาฯ ตตฺถ กตโม กาโย? นามกาโย รูปกาโย จฯ

ตตฺถ กตโม รูปกาโย? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ มตฺถลุงฺคนฺติ – อยํ รูปกาโยฯ นามกาโย นาม เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ ผสฺโส มนสิกาโรติ – อยํ นามกาโยติฯ อยํ เวมตฺตตาฯ

เอวํ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส สมานภาโว, โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส เอกตฺตตาย เอกี ภวติฯ เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณ, เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉติฯ เอวํ สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา คาถายํ วา ปุจฺฉิเตน วีมํสยิตพฺพํ, กิํ เอกตฺตตาย ปุจฺฉติ, อุทาหุ เวมตฺตตายาติฯ ยทิ เอกตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เอกตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ เวมตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เวมตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ สตฺตาธิฏฺฐาเนน ปุจฺฉิตํ, สตฺตาธิฏฺฐาเนน วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยทิ ธมฺมาธิฏฺฐาเนน ปุจฺฉิตํ, ธมฺมาธิฏฺฐาเนน วิสชฺชยิตพฺพํฯ ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสชฺชยิตพฺพํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา’’ติฯ

นิยุตฺโต อธิฏฺฐาโน หาโรฯ

15. ปริกฺขารหารวิภงฺโค

[49] ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติฯ

โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโรฯ กิํลกฺขโณ ปริกฺขาโร? ชนกลกฺขโณ ปริกฺขาโรฯ ทฺเว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จฯ ตตฺถ กิํลกฺขโณ เหตุ, กิํลกฺขโณ ปจฺจโย? อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโยฯ ยถา กิํ ภเว? ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป จ สาธารณาฯ องฺกุรสฺส หิ ปถวี อาโป จ ปจฺจโย สภาโว เหตุฯ ยถา วา ปน ฆเฏ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จฯ เอวเมวํ นตฺถิ เอกกาลสมวธานํ เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จฯ

อยญฺหิ สํสาโร สเหตุ สปฺปจฺจโย นิพฺพตฺโตฯ วุตฺตํ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ อิติ อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโยฯ ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตุฯ