สาเยว วิชฺชา ปญฺญากฺขนฺโธฯ อยํ ขนฺเธหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยญฺจฯ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาฯ
สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตาฯ อยํ ธาตูหิ โอตรณาฯ
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํฯ อยํ อายตเนหิ โอตรณาฯ เตนาห ภควา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติฯ
เอตฺตาวตา ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ สโมสรโณตรณานิ ภวนฺติฯ เอวํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ โอตาเรตพฺพานิฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติฯ
นิยุตฺโต โอตรโณ หาโรฯ
13. โสธนหารวิภงฺโค
[45] ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติคาถาฯ ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปญฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปญฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปญฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปญฺเห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติฯ
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติฯ
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, โสตานํ กิํ นิวารณ’’นฺติ ปญฺเห ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ ปญฺเห ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิ’’นฺติฯ
‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปญฺจ [นามํ รูปญฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1042] มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
ปญฺเห –
‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ
สุทฺโธ อารมฺโภฯ เตนาห ภควา ‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉี’’ติฯ ยตฺถ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปญฺโห วิสชฺชิโต ภวติฯ ยตฺถ ปน อารมฺโภ อสุทฺโธ, น ตาว โส ปญฺโห วิสชฺชิโต ภวติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปญฺเห’’ติฯ
นิยุตฺโต โสธโน หาโรฯ
14. อธิฏฺฐานหารวิภงฺโค
[46] ตตฺถ กตโม อธิฏฺฐาโน หาโร? ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺฐา’’ติฯ
เย ตตฺถ นิทฺทิฏฺฐา, ตถา เต ธารยิตพฺพาฯ