เย จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ภุญฺชิตพฺพา กามา, ปริภุญฺชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, นิเสวิตพฺพา กามา, ภาวยิตพฺพา กามา, พหุลีกาตพฺพา กามา’’ติฯ กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธมฺโมฯ

เย วา ปน เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ธมฺโม’’ติฯ นิยฺยานิโก เตสํ ธมฺโม อธมฺโมฯ เย จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ทุกฺโข ธมฺโม’’ติฯ สุโข เตสํ ธมฺโม อธมฺโมฯ ยถา วา ปน ภิกฺขุโน สพฺพสงฺขาเรสุ อสุภานุปสฺสิโน วิหรโต สุภสญฺญา ปหียนฺติฯ ทุกฺขานุปสฺสิโน วิหรโต สุขสญฺญา ปหียนฺติฯ อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต นิจฺจสญฺญา ปหียนฺติฯ อนตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต อตฺตสญฺญา ปหียนฺติฯ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมํ โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วา, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, สฺวสฺส อนิฏฺฐโต อชฺฌาปนฺโน ภวติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘กุสลากุสลธมฺเม’’ติฯ

นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หาโรฯ

10. เววจนหารวิภงฺโค

[37] ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติฯ ยถา เอกํ ภควา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ เววจเนหิ นิทฺทิสติฯ ยถาห ภควา –

‘‘อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติฯ

อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา [อาสิํสนา (สี.)] อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาสาสฺส อุปฺปชฺชติฯ ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส [วตฺตมานกสฺส (สี.)] อตฺถสฺส ปตฺถนา, เสยฺยตรํ วา ทิสฺวา ‘‘เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ ปิหาสฺส อุปฺปชฺชติฯ อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนา อภินนฺทนา นาม, ปิยํ วา ญาติํ อภินนฺทติ, ปิยํ วา ธมฺมํ อภินนฺทติ, อปฺปฏิกูลโต วา อภินนฺทติฯ

อเนกธาตูติ จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ , กายธาตุ โผฏฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุฯ

สราติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา เกจิ รสาธิมุตฺตา เกจิ โผฏฺฐพฺพาธิมุตฺตา เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตาฯ ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, อิมานิ จตุวีสปทานิ ตณฺหาปกฺโข, ตณฺหาย เอตํ เววจนํฯ ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโขฯ

[38] สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที ธมฺมเปมํ ธมฺมชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาย เอตํ เววจนํฯ จิตฺตํ มโน วิญฺญาณนฺติ จิตฺตสฺส เอตํ เววจนํฯ มนินฺทฺริยํ มโนธาตุ มนายตนํ วิชานนาติ มนสฺเสตํ เววจนํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ อธิปญฺญา สิกฺขา ปญฺญา ปญฺญากฺขนฺโธ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ญาณํ สมฺมาทิฏฺฐิ ตีรณา วิปสฺสนา ธมฺเม ญาณํ อตฺเถ ญาณํ อนฺวเย ญาณํ ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ จกฺขุ วิชฺชา พุทฺธิ ภูริ เมธา อาโลโก, ยํ วา ปน ยํ กิญฺจิ อญฺญํปิ เอวํ ชาติยํ, ปญฺญาย เอตํ เววจนํฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, สพฺพา ปญฺญาฯ อปิ จ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธา, อารมฺภฏฺเฐน วีริยํ, อปิลาปนฏฺเฐน สติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ

ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตํ อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควาฯ

พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสลฺโล นิรูฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฑโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺฐาโน [นิพฺพาหิต … (ก.)] พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวฐโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ฐปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณญฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภํกโร ปภํกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโรติ จ พุทฺธา ภควนฺโตติ จ พุทฺธานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺตํ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก [โอปนยิโก (สี.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิฯ ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโฏ วฏฺฏูปจฺเฉโท สุญฺญโต อติทุลฺลโภ ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ

‘‘อสงฺขตํ อนตํ [อสงฺขตํ นนฺต … (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 4.409] อนาสวญฺจ, สจฺจญฺจ ปารํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ;

อชชฺชรํ ธุวํ อปโลกิตํ [อปโลกิยํ (สี. ก.)], อนิทสฺสนํ นิปฺปปญฺจ สนฺตํฯ

‘‘อมตํ ปณีตญฺจ สิวญฺจ เขมํ, ตณฺหากฺขโย อจฺฉริยญฺจ อพฺภุตํ;

อนีติกํ อนีติกธมฺมํ [นีติกธมฺมเมว วา (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 4.409], นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํฯ

‘‘อชาตํ อภูตํ อนุปทฺทวญฺจ, อกตํ อโสกญฺจ อโถ วิโสกํ;

อนูปสคฺคํนุปสคฺคธมฺมํ, นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํฯ

‘‘คมฺภีรญฺเจว ทุปฺปสฺสํ, อุตฺตรญฺจ อนุตฺตรํ;

อสมํ อปฺปฏิสมํ, เชฏฺฐํ เสฏฺฐนฺติ วุจฺจติฯ

‘‘เลณญฺจ ตาณํ อรณํ อนงฺคณํ, อกาจ เมตํ วิมลนฺติ วุจฺจติ;

ทีโป สุขํ อปฺปมาณํ ปติฏฺฐา, อกิญฺจนํ อปฺปปญฺจนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ

ธมฺมานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ สงฺฆานุสฺสติยํ วุตฺตํ สุปฺปฏิปนฺโน อุชุปฺปฏิปนฺโน ญายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส, สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน วิมุตฺติสมฺปนฺโน วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน สตฺตานํ สาโร สตฺตานํ มณฺโฑ สตฺตานํ อุทฺธาโร สตฺตานํ เอสิกา [เอสิโก (ก.)] สตฺตานํ สุรภิปสูนํ ปุชฺโช เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ สงฺฆานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ สีลานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ อริยานิ อริยกนฺตานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, อลงฺกาโร จ สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภณตาย, นิธานญฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเฐน , สิปฺปญฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตาย, เวลา จ สีลํ อนติกฺกมนฏฺเฐน, ธญฺญญฺจ สีลํ ทลิทฺโทปจฺเฉทนฏฺเฐน [ทฬิทฺโท… (สี.)], อาทาโส จ สีลํ ธมฺมโวโลกนตาย, ปาสาโท จ สีลํ โวโลกนฏฺเฐน, สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ อมตปริโยสานนฺติ สีลานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ

ยถา จ จาคานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยสฺมิํ สมเย อริยสาวโก อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตติ จาคานุสฺสติยา เอตํ เววจนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติฯ

นิยุตฺโต เววจโน หาโรฯ

11. ปญฺญตฺติหารวิภงฺโค

[39] ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร? ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติฯ

ยา ปกติกถาย เทสนาฯ อยํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ กา จ ปกติกถาย เทสนา, จตฺตาริ สจฺจานิฯ ยถา ภควา อาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉนฺนํ ธาตูนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติฯ