อุสฺสุกฺกการโก โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺฐานํ ฯ ลาลปฺปการโก ปริเทโว, โส ทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ กายสํปีฬนํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ จิตฺตสํปีฬนํ โทมนสฺสํ, ตํ อุปายาสสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอทหนการโก อุปายาโส, โส ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิมานิ ภวงฺคานิ ยทา สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ โส ภโว, ตํ สํสารสฺส ปทฏฺฐานํฯ นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, โส นิโรธสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ติตฺถญฺญุตา ปีตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํ, ปีตญฺญุตา ปตฺตญฺญุตาย [มตฺตญฺญุตาย (สี. ก.)] ปทฏฺฐานํ, ปตฺตญฺญุตา อตฺตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํ, อตฺตญฺญุตา ปุพฺเพกตปุญฺญตาย ปทฏฺฐานํ, ปุพฺเพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺฐานํ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺฐานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺฐานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฏฺฐานํ, สีลานิ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺฐานํ, ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฏฺฐานํ, ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺฐานํ, ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฏฺฐานํ, สุขํ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํ, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฏฺฐานํ, วิราโค วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺฐานํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติฯ

นิยุตฺโต ปทฏฺฐาโน หาโรฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺโค

[23] ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติ, อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ กิํ ลกฺขยติ? เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถาห ภควา –

‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิตํ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ปภงฺคุ ปรโต ทุกฺขํ พฺยสนํ จลนํ [จลํ (สี.)] กุกฺกุฬํ สงฺขารํ [สสงฺขารํ (ก.)] วธกํ อมิตฺตมชฺเฌฯ อิมสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ วุตฺเต อวสิฏฺฐานิ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วุตฺตานิ ภวนฺติฯ เกน การเณน? สพฺพานิ หิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานิฯ ยถา จาห ภควา –

‘‘อตีเต , ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ [อภินนฺท (ก.)], ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชฯ อิมสฺมิํ รูปกฺขนฺเธ วุตฺเต อวสิฏฺฐา ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติฯ เกน การเณน? สพฺเพ หิ ปญฺจกฺขนฺธา ยมโกวาทสุตฺเต [ปสฺส สํ. นิ. 3.84] วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณา วุตฺตาฯ ยถา จาห ภควา –

‘‘เยสญฺจ [ปสฺส ธ. ป. 293] สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสติ;

อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน’’ฯ

อิติ กายคตาย สติยา วุตฺตาย วุตฺตา ภวนฺติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา ธมฺมคตา จฯ ตถา ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วาติ วุตฺเต วุตฺตํ ภวติ วิญฺญาตํฯ ยถา จาห ภควา –

ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ ‘‘อาตาปี’’ติ วีริยินฺทฺริยํ, ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ปญฺญินฺทฺริยํ, ‘‘สติมา’’ติ สตินฺทฺริยํ, ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ สมาธินฺทฺริยํ, เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เกน การเณน, เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํฯ

[24] จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจ พลานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ พเลสุ ภาวิยมาเนสุ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ภาวิยมาเนสุ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, สพฺเพว [สพฺเพ จ (สี. ก.)] โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ ฯ เกน การเณน, สพฺเพ หิ โพธงฺคมา โพธิปกฺขิยา เนยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ

จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติ, โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต ภวติ, คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต ภวติ, อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิณฺโณ ภวติ, สลฺเลหิ จ วิสลฺโล ภวติ, วิญฺญาณฏฺฐิติโย จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อคติคมเนหิ น อคติํ คจฺฉติ, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติฯ

ยตฺถ วา ปน รูปินฺทฺริยํ เทสิตํ, เทสิตา ตตฺเถว รูปธาตุ รูปกฺขนฺโธ รูปญฺจายตนํฯ ยตฺถ วา ปน สุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจํฯ ยตฺถ วา ปน ทุกฺขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขญฺจ อริยสจฺจํฯ ยตฺถ วา ปน อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ เกน การเณน, อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสติฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพ, วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพฯ

เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามญฺญโต จ จุตูปปาตโต จ, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติฯ

นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโรฯ

6. จตุพฺยูหหารวิภงฺโค

[25] ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติ อยํฯ พฺยญฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานญฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพ ฯ ตตฺถ กตมํ เนรุตฺตํ, ยา นิรุตฺติปทสํหิตา, ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณํฯ ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ, ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ, ตถา ตถา นํ อภินิโรเปติฯ อยญฺจ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล เทสนากุสโล อตีตาธิวจนกุสโล อนาคตาธิวจนกุสโล ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล อิตฺถาธิวจนกุสโล ปุริสาธิวจนกุสโล นปุํสกาธิวจนกุสโล เอกาธิวจนกุสโล อเนกาธิวจนกุสโล, เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ ชนปทนิรุตฺตานิ สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโยฯ อยํ นิรุตฺติปทสํหิตาฯ

[26] ตตฺถ กตโม อธิปฺปาโย?

‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล [วิย วสฺสกาเล ชา. 1.10.103];

เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติฯ

อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อปาเยหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ [หญฺญเต (สี.)] พชฺฌเต จ;

เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หญฺญติ [หญฺญเต (สี.)] พชฺฌเต จา’’ติฯ

อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? สญฺเจตนิกานํ กตานํ กมฺมานํ อุปจิตานํ ทุกฺขเวทนียานํ อนิฏฺฐํ อสาตํ วิปากํ ปจฺจนุภวิสฺสตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ

‘‘สุขกามานิ [ปสฺส ธ. ป. 131-132] ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติฯ

อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปาปกมฺมํ [ปาปกํ กมฺมํ (ก.)] น กริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ