4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค

[22] ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติ, อยํ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ กิํ เทเสติ? สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปํ สาตรูปํ ปทฏฺฐานํฯ ปตฺถนลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺฐานํฯ วณฺณสณฺฐานพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณา สุภสญฺญา, ตสฺสา อินฺทฺริยา สํวโร ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺสอุปคมนลกฺขณา สุขสญฺญา, ตสฺสา อสฺสาโท ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณา นิจฺจสญฺญา, ตสฺสา วิญฺญาณํ ปทฏฺฐานํฯ อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสญฺญา, ตสฺสา นามกาโย ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณา วิชฺชา, ตสฺสา สพฺพํ เนยฺยํ ปทฏฺฐานํฯ จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส อสุภา ปทฏฺฐานํฯ อิจฺฉาวจรปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)] ปทฏฺฐานํฯ อพฺยาปชฺชลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฏฺฐานํฯ วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ [วตฺถุอวิปฺปฏิปาทานลกฺขโณ (สี. ก.)] อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํฯ วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณา ทุกฺขสญฺญา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณา อนิจฺจสญฺญา , ตสฺสา อุปฺปาทวยา ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณา อนตฺตสญฺญา, ตสฺสา ธมฺมสญฺญา ปทฏฺฐานํฯ

ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ, ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ, ฉฏฺฐายตนํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํ, นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฏฺฐานํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา จ, อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท สมฺปสีทนปจฺจุปฏฺฐาโน จฯ อภิปตฺถิยนลกฺขณา สทฺธา, ตสฺสา อเวจฺจปสาโท ปทฏฺฐานํฯ อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท, ตสฺส สทฺธา ปทฏฺฐานํฯ อารมฺภลกฺขณํ วีริยํ, ตสฺส สมฺมปฺปธานํ ปทฏฺฐานํฯ อปิลาปนลกฺขณา สติ, ตสฺสา สติปฏฺฐานํ ปทฏฺฐานํฯ เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺฐานํฯ ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ตสฺสา สจฺจานิ ปทฏฺฐานํฯ

อปโร นโย, อสฺสาทมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร, ตสฺส อวิชฺชา ปทฏฺฐานํฯ สจฺจสมฺโมหนลกฺขณา อวิชฺชา, สา สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํฯ ปุนพฺภววิโรหณลกฺขณา สงฺขารา, เต [ตํ (ก.)] วิญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ ฉฬายตนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อินฺทฺริยววตฺถานลกฺขณํ ฉฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ จกฺขุรูปวิญฺญาณสนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺฐานํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐอนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ขนฺธปาตุภวนลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺฐานํฯ อุปธิปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทลกฺขณํ มรณํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺฐานํฯ

อุสฺสุกฺกการโก โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺฐานํ ฯ ลาลปฺปการโก ปริเทโว, โส ทุกฺขสฺส ปทฏฺฐานํฯ กายสํปีฬนํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ จิตฺตสํปีฬนํ โทมนสฺสํ, ตํ อุปายาสสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอทหนการโก อุปายาโส, โส ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิมานิ ภวงฺคานิ ยทา สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ โส ภโว, ตํ สํสารสฺส ปทฏฺฐานํฯ นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, โส นิโรธสฺส ปทฏฺฐานํฯ

ติตฺถญฺญุตา ปีตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํ, ปีตญฺญุตา ปตฺตญฺญุตาย [มตฺตญฺญุตาย (สี. ก.)] ปทฏฺฐานํ, ปตฺตญฺญุตา อตฺตญฺญุตาย ปทฏฺฐานํ, อตฺตญฺญุตา ปุพฺเพกตปุญฺญตาย ปทฏฺฐานํ, ปุพฺเพกตปุญฺญตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺฐานํ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺฐานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺฐานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฏฺฐานํ, สีลานิ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺฐานํ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺฐานํ, ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฏฺฐานํ, ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺฐานํ, ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฏฺฐานํ, สุขํ สมาธิสฺส ปทฏฺฐานํ, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํ, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺฐานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฏฺฐานํ, วิราโค วิมุตฺติยา ปทฏฺฐานํฯ วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺฐานํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติฯ

นิยุตฺโต ปทฏฺฐาโน หาโรฯ

5. ลกฺขณหารวิภงฺโค

[23] ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติ, อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ กิํ ลกฺขยติ? เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถาห ภควา –

‘‘จกฺขุํ , ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิตํ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ปภงฺคุ ปรโต ทุกฺขํ พฺยสนํ จลนํ [จลํ (สี.)] กุกฺกุฬํ สงฺขารํ [สสงฺขารํ (ก.)] วธกํ อมิตฺตมชฺเฌฯ อิมสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ วุตฺเต อวสิฏฺฐานิ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วุตฺตานิ ภวนฺติฯ เกน การเณน? สพฺพานิ หิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานิฯ ยถา จาห ภควา –