เมนู

3. ยุตฺติหารวิภงฺโค

[18] ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติ, อยํ ยุตฺติหาโรฯ กิํ โยชยติ [โยเชติ (สี.)]? จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส [สมฺปหุล… (ก.)] เอกตฺเถราปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา, ตานิ ปทพฺยญฺชนานิ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ, วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ, ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิฯ

กตมสฺมิํ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ? จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ กตมสฺมิํ วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ? ราควินเย โทสวินเย โมหวินเยฯ กตมิสฺสํ [กตมิยํ (สี.)] ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเทฯ ยทิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อวตรติ, กิเลสวินเย สนฺทิสฺสติ , ธมฺมตญฺจ น วิโลเมติ, เอวํ อาสเว น ชเนติฯ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยํ ยํ ยุชฺชติ, เยน เยน ยุชฺชติ, ยถา ยถา ยุชฺชติ, ตํ ตํ คเหตพฺพํฯ

[19] ปญฺหํ ปุจฺฉิเตน กติ ปทานิ ปญฺเหติ ปทโส ปริโยคาหิตพฺพํ วิเจตพฺพํ? ยทิ สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ ตีณิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ ทฺเว ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโก ปญฺโหฯ ตํ อุปปริกฺขมาเนน อญฺญาตพฺพํ กิํ อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ อิเมสํ ธมฺมานํ เอโก อตฺโถ พฺยญฺชนเมว นานนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถา สา เทวตา ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ

‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต [ปสฺส ส. นิ. 1.66] โลโก, เกนสฺสุ ปริวาริโต;

เกน สลฺเลน โอติณฺโณ, กิสฺส ธูปายิโต สทา’’ติฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิฯ เต ตโย ปญฺหา กถํ ญายติ? ภควา หิ เทวตาย วิสชฺเชติฯ

‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต [มจฺจุนพฺภาหโต (ก.) เถรคา. 448; สํ. นิ. 1.66 ปสฺสิตพฺพํ] โลโก, ชราย ปริวาริโต;

ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติฯ

[20] ตตฺถ ชรา จ มรณญฺจ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ ชรายํ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ, มรณํ วโยฯ ตตฺถ ชราย จ มรณสฺส จ อตฺถโต นานตฺตํฯ เกน การเณน, คพฺภคตาปิ หิ มียนฺติ, น จ เต ชิณฺณา ภวนฺติฯ อตฺถิ จ เทวานํ มรณํ, น จ เตสํ สรีรานิ ชีรนฺติฯ สกฺกเตว ชราย ปฏิกมฺมํ กาตุํ, น ปน สกฺกเต มรณสฺส ปฏิกมฺมํ กาตุํ อญฺญตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยาฯ ยํ ปนาห ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณติ ทิสฺสนฺติ วีตราคา ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปิฯ ยทิ จ ยถา ชรามรณํ, เอวํ ตณฺหาปิ สิยาฯ เอวํ สนฺเต สพฺเพ โยพฺพนฏฺฐาปิ วิคตตณฺหา สิยุํฯ ยถา จ ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น จ สิยา ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น หิ ชรามรณํ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโยฯ ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา มคฺควชฺฌํฯ อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํฯ ยทิ จ สนฺทิสฺสติ ยุตฺติสมารูฬฺหํ อตฺถโต จ อญฺญตฺตํ, พฺยญฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํฯ

สลฺโลติ วา ธูปายนนฺติ วา อิเมสํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตํฯ น หิ ยุชฺชติ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํฯ ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเน นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปนาโห จ อุปฺปชฺชติฯ อิมาย ยุตฺติยา ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อญฺญตฺตํฯ

ยํ ปนิทํ ภควตา ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, อิทํ ภควตา พาหิรานํ วตฺถูนํ อารมฺมณวเสน ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, สพฺพา หิ ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาฯ ยถา สพฺโพ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขเณน เอกลกฺขโณ, อปิ จ อุปาทานวเสน อญฺญมญฺญานิ นามานิ ลภติ, กฏฺฐคฺคีติปิ ติณคฺคีติปิ สกลิกคฺคีติปิ โคมยคฺคีติปิ ถุสคฺคีติปิ สงฺการคฺคีติปิ, สพฺโพ หิ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขโณวฯ เอวํ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา , อปิ ตุ อารมฺมณอุปาทานวเสน อญฺญมญฺเญหิ นาเมหิ อภิลปิตา อิจฺฉาอิติปิ ตณฺหาอิติปิ สลฺโลอิติปิ ธูปายนาอิติปิ สริตาอิติปิ วิสตฺติกาอิติปิ สิเนโหอิติปิ กิลมโถอิติปิ ลตาอิติปิ มญฺญนาอิติปิ พนฺโธอิติปิ อาสาอิติปิ ปิปาสาอิติปิ อภินนฺทนาอิติปิ, อิติ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาฯ ยถา จ เววจเน วุตฺตาฯ

‘‘อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;

อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลกา’’ติ [สมูลิกา (สี.)]

ตณฺหาเยตํ เววจนํฯ ยถาห ภควา – รูเป ติสฺส อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺสฯ เอวํ เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส สพฺพํ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ ตณฺหาเยตํ เววจนํฯ เอวํ ยุชฺชติฯ

[21] สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร กามตณฺหาสงฺขารมูลโก, น ปน ยุชฺชติ สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกฯ อิมาย ยุตฺติยา อญฺญมญฺเญหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํฯ

ยถา หิ [ยถาห (สี.)] ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทสยติ, โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เทสยติฯ โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทสยติฯ ยทิ หิ ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ เทเสยฺยฯ สุขํ วา ปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุขํ วา ปฏิปทํ ขิปฺปาภิญฺญํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ วา ปหานํ เทเสยฺย, น ยุชฺชติ เทสนาฯ เอวํ ยํ กิญฺจิ ราคสฺส อนุโลมปฺปหานํ โทสสฺส อนุโลมปฺปหานํ โมหสฺส อนุโลมปฺปหานํฯ สพฺพํ ตํ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพํฯ ยาวติกา ญาณสฺส ภูมิฯ

เมตฺตาวิหาริสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ กรุณาวิหาริสฺส สโต วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเหสา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ มุทิตา วิหาริสฺส สโต อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, อรติ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อุเปกฺขาวิหาริสฺส สโต ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, ราโค ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ

อนิมิตฺตวิหาริสฺส สโต นิมิตฺตานุสารี เตน เตเนว วิญฺญาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติ เทสนา , นิมิตฺตํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อสฺมีติ วิคตํ อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามิฯ อถ จ ปน เม กิสฺมีติ กถสฺมีติ วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ

ยถา วา ปน ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิตกฺกสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต วิตกฺกวิจารสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อุเปกฺขาสุขสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต ปีติสุขสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา, อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา ฯ อากาสานญฺจายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ

อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต รูปสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ

อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต สญฺญูปจารา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธสหคตา วา สญฺญามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ น จ อภินีหารํ ขมตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ อถ จ อภินีหารํ ขมตีติ ยุชฺชติ เทสนาฯ

เอวํ สพฺเพ นวสุตฺตนฺตา ยถาธมฺมํ ยถาวินยํ ยถาสตฺถุสาสนํ สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘สพฺเพสํ หารานํ ยา ภูมิ โย จ โคจโร เตส’’นฺติฯ

นิยุตฺโต ยุตฺติ หาโรฯ

4. ปทฏฺฐานหารวิภงฺโค

[22] ตตฺถ กตโม ปทฏฺฐาโน หาโร? ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติ, อยํ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ กิํ เทเสติ? สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปํ สาตรูปํ ปทฏฺฐานํฯ ปตฺถนลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺฐานํฯ วณฺณสณฺฐานพฺยญฺชนคฺคหณลกฺขณา สุภสญฺญา, ตสฺสา อินฺทฺริยา สํวโร ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺสอุปคมนลกฺขณา สุขสญฺญา, ตสฺสา อสฺสาโท ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณา นิจฺจสญฺญา, ตสฺสา วิญฺญาณํ ปทฏฺฐานํฯ อนิจฺจสญฺญาทุกฺขสญฺญาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสญฺญา, ตสฺสา นามกาโย ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณา วิชฺชา, ตสฺสา สพฺพํ เนยฺยํ ปทฏฺฐานํฯ จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส อสุภา ปทฏฺฐานํฯ อิจฺฉาวจรปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)] ปทฏฺฐานํฯ อพฺยาปชฺชลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฏฺฐานํฯ วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ [วตฺถุอวิปฺปฏิปาทานลกฺขโณ (สี. ก.)] อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺฐานํฯ วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณา อสุภสญฺญา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺฐานํฯ สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณา ทุกฺขสญฺญา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺฐานํฯ สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณา อนิจฺจสญฺญา , ตสฺสา อุปฺปาทวยา ปทฏฺฐานํฯ สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณา อนตฺตสญฺญา, ตสฺสา ธมฺมสญฺญา ปทฏฺฐานํฯ

ปญฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺฐานํ, ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺฐานํ, ฉฏฺฐายตนํ ภวราคสฺส ปทฏฺฐานํ, นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตา ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฏฺฐานํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณทสฺสนสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา จ, อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท สมฺปสีทนปจฺจุปฏฺฐาโน จฯ อภิปตฺถิยนลกฺขณา สทฺธา, ตสฺสา อเวจฺจปสาโท ปทฏฺฐานํฯ อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท, ตสฺส สทฺธา ปทฏฺฐานํฯ อารมฺภลกฺขณํ วีริยํ, ตสฺส สมฺมปฺปธานํ ปทฏฺฐานํฯ อปิลาปนลกฺขณา สติ, ตสฺสา สติปฏฺฐานํ ปทฏฺฐานํฯ เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺฐานํฯ ปชานนลกฺขณา ปญฺญา, ตสฺสา สจฺจานิ ปทฏฺฐานํฯ

อปโร นโย, อสฺสาทมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร, ตสฺส อวิชฺชา ปทฏฺฐานํฯ สจฺจสมฺโมหนลกฺขณา อวิชฺชา, สา สงฺขารานํ ปทฏฺฐานํฯ ปุนพฺภววิโรหณลกฺขณา สงฺขารา, เต [ตํ (ก.)] วิญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ ฉฬายตนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อินฺทฺริยววตฺถานลกฺขณํ ฉฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺฐานํฯ จกฺขุรูปวิญฺญาณสนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺฐานํฯ อิฏฺฐานิฏฺฐอนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺฐานํฯ โอปปจฺจยิกํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺฐานํฯ นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ขนฺธปาตุภวนลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺฐานํฯ อุปธิปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทลกฺขณํ มรณํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺฐานํฯ