เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ โสวจสฺสญฺจ ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจ ขเย ญาณญฺจ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ สทฺธา จ อปฺปมาโท จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ สํวโร จ อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฏฺฐิ จ อกฺโกโธ จ อนุปนาโห จ อมกฺโข จ อปลาโส จ อิสฺสาปหานญฺจ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตูติฯ

อยํ วุจฺจติ ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมีติฯ เตนาห ‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ เนตี’’ติ ‘‘โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนนา’’ติ จฯ

นิยุตฺตํ นยสมุฏฺฐานํฯ

สาสนปฏฺฐานํ

[89] ตตฺถ อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา? สาสนปฏฺฐาเนฯ ตตฺถ กตมํ สาสนปฏฺฐานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ, ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทิฏฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺฐิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสฯ ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธฯ

ทิฏฺฐิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌติ, สา วิปสฺสนา ปญฺญากฺขนฺโธฯ ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌติ, ตํ สุจริตํ สีลกฺขนฺโธฯ ตสฺส สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ยทิ อาสตฺติ อุปฺปชฺชติ ภเวสุ, เอวํ สายํ สมถวิปสฺสนา ภาวนามยํ ปุญฺญกฺริยวตฺถุ ภวติ ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตติฯ อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ, สาธารณานิ กตานิ อฏฺฐ ภวนฺติ, ตานิเยว อฏฺฐ สุตฺตานิ สาธารณานิ กตานิ โสฬส ภวนฺติฯ

อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ ภินฺเนหิ นววิธํ สุตฺตํ ภินฺนํ ภวติฯ คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา, เวยฺยากรเณน เวยฺยากรณํ อนุมินิตพฺพํฯ สุตฺเตน สุตฺตํ อนุมินิตพฺพํฯ

[90] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?

‘‘กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;

ปมตฺตพนฺธนา [ปมตฺตพนฺธุนา (อุทา. 74)] พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;

ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรูปโกว (ก.) ปสฺส อุทา. 64] มาตร’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, อคติคมนานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ฉนฺทาคติํ [ฉนฺทา อคติํ (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 4.17] คจฺฉติ, โทสาคติํ คจฺฉติ, โมหาคติํ คจฺฉติ, ภยาคติํ คจฺฉติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อคติคมนานิฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;

นิหียติ ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘มิทฺธี [ปสฺส ธ. ป. 325] ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อยสาว มลํ สมุฏฺฐิตํ, ตตุฏฺฐาย [ตทุฏฺฐาย (สี.) ปสฺส ธ. ป. 240] ตเมว ขาทติ;

เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ [ตานิ (สี.) ปสฺส ธ. ป. 240] กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคติ’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จ;

เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จา’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต [ลเภ (ก.) ปสฺส ธ. ป. 131] สุข’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ชิมฺหํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา ชิมฺหํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต ชิมฺหํ คเต [ชิมฺหคเต (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 4.70] สติฯ

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส เจ อธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ ทุกฺขํ เสติ, ราชา เจ โหติ อธมฺมิโก’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สุกิจฺฉรูปาวติเม มนุสฺสา, กโรนฺติ ปาปํ อุปธีสุ รตฺตา;

คจฺฉนฺติ เต พหุชนสนฺนิวาสํ, นิรยํ อวีจิํ กฏุกํ ภยานก’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ผลํ เว [ปสฺส อ. นิ. 4.68] กทลิํ หนฺติ, ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬํ;

สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ, คพฺโภ อสฺสตริํ ยถา’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘โกธมกฺขครุ ภิกฺขุ, ลาภสกฺการคารโว [ลาภสกฺการการณา (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 4.43];

สุเขตฺเต ปูติพีชํว, สทฺธมฺเม น วิรูหตี’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

[91] ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปทุฏฺฐจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ, (ยถา โข อยํ ปุคฺคโล อิริยติ, ยญฺจ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห) [( ) นตฺถิ อ. นิ. 1.43-44; อิติวุ. 20]ฯ อิมมฺหิ จายํ สมเย กาลํ กเรยฺย, ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต, เอวํ นิรเยฯ ตํ กิสฺส เหตุ? จิตฺตํ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปทุฏฺฐํ [ปโทสิตํ (สี. ก.) อ. นิ. 1.43; อิติวุ. 20 ปสฺสิตพฺพํ], เจโตปโทสเหตุ [จิตฺตปโทสเหตุ (สี. ก.)] โข ปน, ภิกฺขเว, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺตี’’ติฯ เอตมตฺถํ ภควา อโวจ, ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –

‘‘ปทุฏฺฐจิตฺตํ ญตฺวาน, เอกจฺจํ อิธ ปุคฺคลํ;

เอตมตฺถญฺจ พฺยากาสิ, พุทฺโธ [สตฺถา (สี. ก.)] ภิกฺขูน สนฺติเก;

อิมมฺหิ จายํ สมเย, กาลํ กยิราถ ปุคฺคโล;

นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตํ หิสฺส ปทูสิตํ;

เจโตปโทสเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคติํฯ

ยถาภตํ นิกฺขิเปยฺย, เอวเมว ตถาวิโธ;

กายสฺส เภทา ทุปฺปญฺโญ, นิรยํ โสปปชฺชตี’’ติฯ

อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุตนฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ [อาวี (สี.) ปสฺส อุทา. 44] วา ยทิ วา รโหฯ

‘‘สเจ จ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;

น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุเปจฺจปิ ปลายต’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อธมฺเมน ธนํ ลทฺธา, มุสาวาเทน จูภยํ;

มเมติ พาลา มญฺญนฺติ, ตํ กถํ นุ ภวิสฺสติฯ

‘‘อนฺตรายา สุ ภวิสฺสนฺติ, สมฺภตสฺส วินสฺสติ;

มตา สคฺคํ น คจฺฉนฺติ, นนุ เอตฺตาวตา หตา’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กถํ ขณติ อตฺตานํ, กถํ มิตฺเตหิ ชีรติ;

กถํ วิวฏฺฏเต ธมฺมา, กถํ สคฺคํ น คจฺฉติฯ

‘‘โลภา ขณติ อตฺตานํ, ลุทฺโธ มิตฺเตหิ ชีรติ;

โลภา วิวฏฺฏเต ธมฺมา, โลภา สคฺคํ น คจฺฉตี’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘จรนฺติ พาลา ทุมฺเมธา, อมิตฺเตเนว อตฺตนา;

กโรนฺตา ปาปกํ กมฺมํ, ยํ โหติ กฏุกปฺผลํ [กฏกํ ผลํ (ก.) ปสฺส ธ. ป. 66]ฯ

‘‘น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, ยํ กตฺวา อนุตปฺปติ;

ยสฺส อสฺสุมุโข โรทํ, วิปากํ ปฏิเสวตี’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ทุกฺกรํ ทุตฺติติกฺขญฺจ, อพฺยตฺเตน จ [อวิยตฺเตน (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.17] สามญฺญํ;

พหู หิ ตตฺถ สมฺพาธา, ยตฺถ พาโล วิสีทติฯ

‘‘โย หิ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ, ภาสมาเน ตถาคเต;

มนํ ปโทสเย พาโล, โมฆํ โข ตสฺส ชีวิตํฯ

‘‘เอตญฺจาหํ อรหามิ, ทุกฺขญฺจ อิโต จ ปาปิยตรํ ภนฺเต;

โย อปฺปเมยฺเยสุ ตถาคเตสุ, จิตฺตํ ปโทเสมิ อวีตราโค’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อปฺปเมยฺยํ ปมินนฺโต, โกธ วิทฺวา วิกปฺปเย;

อปฺปเมยฺยํ ปมายินํ [ปมายนฺตํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.179], นิวุตํ ตํ มญฺเญ อกิสฺสว’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุฐารี [กุธารี (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.180] ชายเต มุเข;

ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, พาโล ทุพฺภาสิตํ ภณํฯ

‘‘น หิ สตฺถํ สุนิสิตํ, วิสํ หลาหลํ อิว;

เอวํ วิรทฺธํ ปาเตติ, วาจา ทุพฺภาสิตา ยถา’’ติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

[92]

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ, ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยฯ

วิจินาติ มุเขน โส กลิํ, กลินา เตน สุขํ น วินฺทติฯ

‘‘อปฺปมตฺโต อยํ กลิ, โย อกฺเขสุ ธนปราชโย;

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนา, อยเมว มหนฺตตโร [มหตฺตโร (ก.) ปสฺส อ. นิ. 4.3; สํ. นิ. 1.180] กลิ;

โย สุคเตสุ มนํ ปโทสเยฯ

‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, ฉตฺติํสตี ปญฺจ จ อพฺพุทานิ;

ยมริยครหี นิรยํ อุเปติ, วาจํ มนญฺจ ปณิธาย ปาปก’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต, โส วจสา [วจสา จ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. 668] ปริภาสติ อญฺเญ;

อสฺสทฺโธ กทริโย [อนริโย (สี. ก.)] อวทญฺญู, มจฺฉริ เปสุณิยํ อนุยุตฺโตฯ

‘‘มุขทุคฺค วิภูต อนริย, ภูนหุ ปาปก ทุกฺกฏการิ;

ปุริสนฺต กลี อวชาตปุตฺต [อวชาตกปุตฺต (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 669], มา พหุภาณิธ เนรยิโกสิฯ

‘‘รชมากิรสี อหิตาย, สนฺเต ครหสิ กิพฺพิสการี;

พหูนิ ทุจฺจริตานิ จริตฺวา, คจฺฉสิ โข ปปตํ จิรรตฺต’’นฺติฯ

อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติ [อนุปายินีติ (ก.) ปสฺส ธ. ป. 2]ฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[93] มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิทํ, ภนฺเต, กปิลวตฺถุ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ พาหุชญฺญํ [พหุชนํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.1018] อากิณฺณมนุสฺสํ สมฺพาธพฺยูหํ, โส โข อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วา ปยิรุปาสิตฺวา มโนภาวนีเย วา ภิกฺขู สายนฺหสมยํ กปิลวตฺถุํ ปวิสนฺโต ภนฺเตนปิ หตฺถินา สมาคจฺฉามิ, ภนฺเตนปิ อสฺเสน สมาคจฺฉามิ, ภนฺเตนปิ รเถน สมาคจฺฉามิ, ภนฺเตนปิ สกเฏน สมาคจฺฉามิ, ภนฺเตนปิ ปุริเสน สมาคจฺฉามิ, ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, ตสฺมิํ สมเย มุสฺสเตว ภควนฺตํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ ธมฺมํ อารพฺภ สติ, มุสฺสติ สงฺฆํ อารพฺภ สติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ ‘อิมมฺหิ จาหํ สายนฺหสมเย กาลํ กเรยฺยํ, กา มยฺหํ [มมสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.1018] คติ, โก อภิสมฺปราโย’’’ติฯ

‘‘มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม, อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา [อปาปิกา เต (สี.)] กาลงฺกิริยาฯ

จตูหิ โข, มหานาม, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโรฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, มหานาม, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ, อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุทฺโธ ภควาติฯ ธมฺเม…เป.… สงฺเฆ…เป.… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ…เป.… สมาธิสํวตฺตนิเกหิฯ เสยฺยถาปิ, มหานาม, รุกฺโข ปาจีนนินฺโน ปาจีนโปโณ ปาจีนปพฺภาโร, โส มูลจฺฉินฺโน [มูเลหิ ฉินฺโน (สี. ก.)] กตเมน ปปเตยฺยา’’ติ? ‘‘เยน, ภนฺเต, นินฺโน เยน โปโณ เยน ปพฺภาโร’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, มหานาม, อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโรฯ มา ภายิ, มหานาม, มา ภายิ, มหานาม, อปาปกํ เต มรณํ ภวิสฺสติ, อปาปิกา กาลงฺกิริยา’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน น หิํสติ;

อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส ลภเต สุข’’นฺติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘คุนฺนญฺเจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว;

สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺติ, เนตฺเต อุชุํ คเต สติฯ

‘‘เอวเมว มนุสฺเสสุ, โย โหติ เสฏฺฐสมฺมโต;

โส สเจ [โส เจว (สี.) ปสฺส (สี.) ปสฺส อ. นิ. 4.70] ธมฺมํ จรติ, ปเคว อิตรา ปชา;

สพฺพํ รฏฺฐํ สุขํ เสติ, ราชา เจ โหติ ธมฺมิโก’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[94] ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติ ‘‘นิฏฺฐิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติฯ เตน โข ปน สมเยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย สาเกเต [สาธุเก (สํ. นิ. 5.1002)] ปฏิวสนฺติ เกนจิ เทว กรณีเยนฯ อสฺโสสุํ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ‘‘สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ภควโต จีวรกมฺมํ กโรนฺติฯ นิฏฺฐิตจีวโร ภควา เตมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’’ติฯ

อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย มคฺเค ปุริสํ ฐเปสุํ ‘‘ยทา ตฺวํ อมฺโภ ปุริส ปสฺเสยฺยาสิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ, อถ อมฺหากํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ ทฺวีหตีหํ ฐิโต โข โส ปุริโส อทฺทส ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยน อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อิสิทตฺตปุราเณ ถปตโย เอตทโวจ ‘‘อยํ โส ภนฺเต [อยํ ภนฺเต (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.1002] ภควา อาคจฺฉติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ยสฺสทานิ กาลํ มญฺญถา’’ติฯ

อถ โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิํสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิํสุฯ อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข อิสิทตฺตปุราณา ถปตโย ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –

‘‘ยทา มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา’ติ…เป.…ฯ

‘‘ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘กาสีสุ มคเธสุ [กาสีหิ มาคเธ (สํ. นิ. 5.1002)] จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา ภวิสฺสตี’ติ ฯ ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘กาสีสุ มคเธสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, อนปฺปกา โน ตสฺมิํ สมเย อนตฺตมนตา โหติ อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ‘ทูเร โน ภควา’ติฯ

‘‘ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘มคเธสุ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ

ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘มคเธสุ กาสีสุ จาริกํ ปกฺกนฺโต’ติ, โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสนฺเน โน ภควา’ติ…เป.…ฯ

‘‘ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘โกสเลสุ สาวตฺถิํ [สาวตฺถิยํ (สี. ก.)] จาริกํ ปกฺกมิสฺสตี’ติฯ โหติ โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา โหติ โสมนสฺสํ ‘อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตี’ติฯ

‘‘ยทา ปน มยํ ภนฺเต ภควนฺตํ สุโณม ‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’ติ โหติ อนปฺปกา โน ตสฺมิํ สมเย อตฺตมนตา, โหติ อนปฺปกํ โสมนสฺสํ ‘อาสนฺเน โน ภควา’’’ติฯ

‘‘ตสฺมาติห, ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา, อลญฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทายา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อญฺโญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ? ‘‘กตโม ปน โว, ถปตโย, เอตมฺหา สมฺพาธา อญฺโญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺขาตตโร จา’’ติ?

‘‘อิธ มยํ, ภนฺเต, ยทา ราชา ปเสนทิ โกสโล อุยฺยานภูมิํ นิยฺยาตุกาโม [คนฺตุกาโม (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.1002] โหติ, เย เต รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส นาคา โอปวยฺหา, เต กปฺเปตฺวา ยา ตา รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปชาปติโย ปิยา มนาปา, ตา [ตาสํ (สี. ก.)] เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปม, ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป คนฺโธ โหติฯ เสยฺยถาปิ นาม คนฺธกรณฺฑกสฺส ตาวเทว วิวริยมานสฺส, ยถา ตํ ราชกญฺญานํ [ราชารเหน (สี. ก.)] คนฺเธน วิภูสิตานํฯ ตาสํ โข ปน, ภนฺเต, ภคินีนํ เอวรูโป กายสมฺผสฺโส โหติ, เสยฺยถาปิ นาม ตูลปิจุโน วา กปฺปาหปิจุโน วา, ยถา ตํ ราชกญฺญานํ สุเขธิตานํฯ ตสฺมิํ โข ปน, ภนฺเต, สมเย นาโคปิ รกฺขิตพฺโพ โหติฯ ตาปิ ภคินิโย รกฺขิตพฺพา โหติฯ อตฺตาปิ รกฺขิตพฺพา โหติฯ น โข ปน มยํ, ภนฺเต, อภิชานาม ตาสุ ภคีนิสุ ปาปกํ จิตฺตํ ญปฺปาเทนฺตา, อยํ โข โน, ภนฺเต, เอตมฺหา สมฺพาธา อญฺโญ สมฺพาโธ สมฺพาธตโร เจว สมฺพาธสงฺฆาตตโร จาติฯ

‘‘ตสฺมาติห , ถปตโย, สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาฯ อลญฺจ ปน โว, ถปตโย, อปฺปมาทายฯ จตูหิ โข ถปตโย, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ

‘‘กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ถปตโย, สุตวา อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุทฺโธ ภควาติ, ธมฺเม…เป.… สงฺเฆ…เป.… วิคตมลมจฺเฉเรน เจตสา อคารํ อชฺฌาวสติ, มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโต อปฺปฏิวิภตฺตํฯ อิเมหิ โข, ถปตโย, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณฯ

‘‘ตุมฺเห โข, ถปตโย, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคตา อิติปิ โส ภควา อรหํ…เป.… พุทฺโธ ภควาติ, ธมฺเม…เป.… สงฺเฆ…เป.… ยํ โข ปน กิญฺจิ กุเล เทยฺยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ อปฺปฏิวิภตฺตํ สีลวนฺเตหิ กลฺยาณธมฺเมหิ, ตํ กิํ มญฺญถ, ถปตโย, กติวิธา เต โกสเลสุ มนุสฺสา เย ตุมฺหากํ สมสมา ยทิทํ ทานสํวิภาเคหี’’ติ? ‘‘ลาภา โน, ภนฺเต, สุลทฺธํ โน, ภนฺเต, เยสํ โน ภควา เอวํ ปชานาตี’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[95]

‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน [ยชิตฺวาน (ก.) ปสฺส เถรคา. 96], สหสฺสํ กปฺปโกฏิโยฯ

เทเว เจว มนุสฺเส จ, เสเสน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;

เอกํ พุทฺธคตํ [พุทฺธกตํ (ก.) ปสฺส เถรคา. 217] สญฺญํ, อลภิํตฺถํ [อลภิํหํ (สี. ก.)] ปติสฺสโตฯ

‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;

ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตา, ตสฺสา สญฺญาย วาสนา’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ปิณฺฑาย โกสลํ ปุรํ, ปาวิสิ อคฺคปุคฺคโล;

อนุกมฺปโก ปุเรภตฺตํ, ตณฺหานิฆาตโก มุนิฯ

‘‘ปุริสสฺส วฏํสโก หตฺเถ, สพฺพปุปฺเผหิลงฺกโต;

โส อทฺทสาสิ สมฺพุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํฯ

‘‘ปวิสนฺตํ ราชมคฺเคน, เทวมานุสปูชิตํ;

หฏฺโฐ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมิฯ

‘‘โส ตํ วฏํสกํ สุรภิํ, วณฺณวนฺตํ มโนรมํ;

สมฺพุทฺธสฺสุปนาเมสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิฯ

‘‘ตโต อคฺคิสิขา วณฺณา, พุทฺธสฺส ลปนนฺตรา;

สหสฺสรํสิ วิชฺชุริว, โอกฺกา นิกฺขมิ อานนาฯ

‘‘ปทกฺขิณํ กริตฺวาน, สีเส อาทิจฺจพนฺธุโน;

ติกฺขตฺตุํ ปริวฏฺเฏตฺวา, มุทฺธนนฺตรธายถฯ

‘‘อิทํ ทิสฺวา อจฺฉริยํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อานนฺโท เอตทพฺรวิฯ

‘‘‘โก เหตุ สิตกมฺมสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน;

ธมฺมาโลโก ภวิสฺสติ, กงฺขํ วิตร โน มุเนฯ

‘‘‘ยสฺส ตํ สพฺพธมฺเมสุ, สทา ญาณํ ปวตฺตติ;

กงฺขิํ เวมติกํ เถรํ, อานนฺทํ เอตทพฺรวิฯ

‘‘‘โย โส อานนฺท ปุริโส, มยิ จิตฺตํ ปสาทยิ;

จตุราสีติกปฺปานิ, ทุคฺคติํ น คมิสฺสติฯ

‘‘‘เทเวสุ เทวโสภคฺคํ, ทิพฺพํ รชฺชํ ปสาสิย;

มนุเชสุ มนุชินฺโท, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสติฯ

‘‘‘โส จริมํ ปพฺพชิตฺวา, สจฺฉิกตฺวาน [สจฺฉิกตฺวา จ (ก.)] ธมฺมตํ;

ปจฺเจกพุทฺโธ ธุตราโค, วฏํสโก นาม ภวิสฺสติฯ

‘‘‘นตฺถิ จิตฺเต [ปสฺส วิ. ว. 804] ปสนฺนมฺหิ, อปฺปกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเกฯ

‘‘‘เอวํ อจินฺติยา [ปสฺส อป. เถร 1.1.82] พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;

อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[96] ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ ปสนฺนจิตฺตํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ ‘‘(ยถา โข อยํ ปุคฺคโล อิริยติ, ยญฺจ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน, ยญฺจ มคฺคํ สมารูฬฺโห) [( ) นตฺถิ อ. นิ. 1.43-44; อิติวุ. 21]ฯ อิมมฺหิ จายํ สมเย กาลํ กเรยฺย, ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ สคฺเคฯ ตํ กิสฺส เหตุ? จิตฺตํ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปสนฺนํ, เจโตปสาทเหตุ [จิตฺตปฺปสาทเหตุ (สี. ก.)] โข ปน เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติฯ เอตมตฺถํ ภควา อโวจ, ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –

‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ญตฺวาน, เอกจฺจํ อิธ ปุคฺคลํ;

เอตมตฺถญฺจ พฺยากาสิ, พุทฺโธ [สตฺถา (สี. ก.) ปสฺส อิติวุ. 21] ภิกฺขูน สนฺติเกฯ

‘‘อิมมฺหิ จายํ สมเย, กาลํ กยิราถ ปุคฺคโล;

สคฺคมฺหิ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตํ หิสฺส ปสาทิตํฯ

‘‘เจโตปสาทเหตุ หิ, สตฺตา คจฺฉนฺติ สุคฺคติํ;

ยถาภตํ นิกฺขิเปยฺย, เอวเมวํ ตถาวิโธ;

กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติฯ

‘‘อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุต’’นฺติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ นาวํ, นาริ อารุยฺห ติฏฺฐสิ;

โอคาหสิ [โอคาหเส (สี. ก.) ปสฺส วิ. ว. 53] โปกฺขรณิํ, ปทฺมํ ฉินฺทสิ ปาณินาฯ

‘‘เกน เต ตาทิโส วณฺโณ, อานุภาโว ชุติ จ เต;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนสิจฺฉิตาฯ

‘‘ปุจฺฉิตา เทวเต สํส, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ;

สา เทวตา อตฺตมนา, เทวราเชน ปุจฺฉิตาฯ

‘‘ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, สกฺกสฺส อิติ เม สุตํ;

อทฺธานํ ปฏิปนฺนาหํ, ทิสฺวา ถูปํ มโนรมํฯ

‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทสิํ, กสฺสปสฺส ยสสฺสิโน;

ปทฺธปุปฺเผหิ ปูเชสิํ, ปสนฺนา เสหิ ตสฺเสว;

กมฺมสฺส ผลํ วิปาโก, เอตาทิสํ กตปุญฺญา ลภนฺตี’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา ปุญฺญกถา ปุญฺญวิปากกถา’’ติ;

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อปิจาปิ ปํสุถูเปสุ อุทฺทิสฺสกเตสุ ทสพลธรานํ ตตฺถปิ การํ กตฺวา สคฺเคสุ นรา ปโมทนฺตี’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[97]

‘‘เทวปุตฺตสรีรวณฺณา, สพฺเพ สุภคสณฺฐิตีฯ

อุทเกน ปํสุํ เตเมตฺวา, ถูปํ วฑฺเฒถ กสฺสปํฯ

‘‘อยํ สุคตฺเต สุคตสฺส ถูโป, มเหสิโน ทสพลธมฺมธาริโน;

ตสฺมิํ [ยสฺมิํ (สี.)] อิเม เทวมนุชา ปสนฺนา, การํ กโรนฺตา ชรามรณา ปมุจฺจเร’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อุฬารํ วต ตํ อาสิ, ยาหํ ถูปํ มเหสิโน;

อุปฺปลานิ จ จตฺตาริ, มาลญฺจ อภิโรปยิํฯ

‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;

วินิปาตํ น คจฺฉามิ, ถูปํ ปูเชตฺว [ปูเชตฺวา (ก.)] สตฺถุโน’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘พาตฺติํสลกฺขณธรสฺส, วิชิตวิชยสฺส โลกนาถสฺส;

สตสหสฺสํ กปฺเป, มุทิโต ถูปํ อปูเชสิฯ

‘‘ยํ มยา ปสุตํ ปุญฺญํ, เตน จ ปุญฺเญน เทว โสภคฺคํ;

รชฺชานิ จ การิตานิ, อนาคนฺตุน วินิปาตํฯ

‘‘ยํ จกฺขุ อทนฺตทมกสฺส, สาสเน ปณิหิตํ ตถา;

จิตฺตํ ตํ เม สพฺพํ, ลทฺธํ วิมุตฺตจิตฺตมฺหิ วิธูตลโต’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[98]

‘‘สามากปตฺโถทนมตฺตเมว หิ, ปจฺเจกพุทฺธมฺหิ อทาสิ ทกฺขิณํฯ

วิมุตฺตจิตฺเต อขิเล อนาสเว, อรณวิหาริมฺหิ อสงฺคมานเสฯ

‘‘ตสฺมิญฺจ โอกปฺปยิ ธมฺมมุตฺตมํ, ตสฺมิญฺจ ธมฺเม ปณิเธสิํ มานสํ;

เอวํ วิหารีหิ เม สงฺคโม สิยา, ภเว กุทาสุปิ จ มา อเปกฺขวาฯ

‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ กุรุสูปปชฺชถ [กุรูสูปปชฺชถ (สี.)];

ทีฆายุเกสุ อมเมสุ ปาณิสุ, วิเสสคามีสุ อหีนคามิสุฯ

‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ ติทโสปปชฺชถ;

วิจิตฺรมาลาภรณานุเลปิสุ, วิสิฏฺฐกายูปคโต ยสสฺสิสุฯ

‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากโต อหํ, วิมุตฺตจิตฺโต อขิโล อนาสโว;

อิเมหิ เม อนฺติมเทหธาริภิ, สมาคโม อาสิหิ ตาหิ ตาสิหิฯ

‘‘ปจฺจกฺขํ ขฺวิมํ อวจ ตถาคโต ชิโน, สมิชฺฌเต สีลวโต ยทิจฺฉติ;

ยถา ยถา เม มนสา วิจินฺติตํ, ตถา สมิทฺธํ อยมนฺติโม ภโว’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘เอกติํสมฺหิ กปฺปมฺหิ ชิโน อเนโช, อนนฺตทสฺสี ภควา สิขีติ;

ตสฺสาปิ ราชา ภาตา สิขิทฺเธ [สิขณฺฑิ (สี.)], พุทฺเธ จ ธมฺเม จ อภิปฺปสนฺโนฯ

‘‘ปรินิพฺพุเต โลกวินายกมฺหิ, ถูปํ สกาสิ วิปุลํ มหนฺตํ;

สมนฺตโต คาวุติกํ มเหสิโน, เทวาติเทวสฺส นรุตฺตมสฺสฯ

‘‘ตสฺมิํ มนุสฺโส พลิมาภิหารี, ปคฺคยฺห ชาติสุมนํ ปหฏฺโฐ;

วาเตน ปุปฺผํ ปติตสฺส เอกํ, ตาหํ คเหตฺวาน ตสฺเสว ทาสิฯ

‘‘โส มํ อโวจาภิปสนฺนจิตฺโต, ตุยฺหเมว เอตํ ปุปฺผํ ททามิ;

ตาหํ คเหตฺวา อภิโรปเยสิํ, ปุนปฺปุนํ พุทฺธมนุสฺสรนฺโตฯ

‘‘อชฺช ติํสํ ตโต กปฺปา, นาภิชานามิ ทุคฺคติํ;

วินิปาตญฺจ น คจฺฉามิ, ถูปปูชายิทํ ผล’’นฺติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กปิลํ นาม นครํ, สุวิภตฺตํ มหาปถํ;

อากิณฺณมิทฺธํ ผีตญฺจ, พฺรหฺมทตฺตสฺส ราชิโนฯ

‘‘กุมฺมาสํ วิกฺกิณิํ ตตฺถ, ปญฺจาลานํ ปุรุตฺตเม;

โสหํ อทฺทสิํ สมฺพุทฺธํ, อุปริฏฺฐํ ยสสฺสินํฯ

‘‘หฏฺโฐ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมนฺเตสิํ นรุตฺตมํ;

อริฏฺฐํ ธุวภตฺเตน, ยํ เม เคหมฺหิ วิชฺชถฯ

‘‘ตโต จ กตฺติโก ปุณฺโณ [กตฺติกา ปุณฺณา (ก.)], ปุณฺณมาสี อุปฏฺฐิตา;

นวํ ทุสฺสยุคํ คยฺห, อริฏฺฐสฺโสปนามยิํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺตํ ญตฺวาน, ปฏิคฺคณฺหิ นรุตฺตโม;

อนุกมฺปโก การุณิโก, ตณฺหานิฆาตโก มุนิฯ

‘‘ตาหํ กมฺมํ กริตฺวาน, กลฺยาณํ พุทฺธวณฺณิตํ;

เทเว เจว มนุสฺเส จ, สนฺธาวิตฺวา ตโต จุโตฯ

‘‘พาราณสิยํ นคเร, เสฏฺฐิสฺส เอกปุตฺตโก;

อฑฺเฒ กุลสฺมิํ อุปฺปชฺชิํ, ปาเณหิ จ ปิยตโรฯ

‘‘ตโต จ วิญฺญุตํ ปตฺโต, เทวปุตฺเตน โจทิโต;

ปาสาทา โอรูหิตฺวาน, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมิํฯ

‘‘โส เม ธมฺมมเทสยิ, อนุกมฺปาย โคตโม;

ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํฯ

‘‘อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ;

จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, มุนิ ธมฺมมเทสยิฯ

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหริํ สาสเน รโต;

สมถํ ปฏิวิชฺฌาหํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ

‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, เย เม วิชฺชิํสุ [วิชฺฌิํสุ (สี.)] อาสวา;

สพฺเพ อาสุํ สมุจฺฉินฺนา, น จ อุปฺปชฺชเร ปุนฯ

‘‘ปริยนฺตกตํ ทุกฺขํ, จริโมยํ สมุสฺสโย;

ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ

อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

[99] ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ?

‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. 61] อนานุปสฺสี;

เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สีลวโต , อานนฺท, น เจตนา [เจตนาย (อ. นิ. 11.2)] กรณียา ‘กินฺติ เม อวิปฺปฏิสาโร ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ชาเยยฺยฯ อวิปฺปฏิสารินา, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม ปาโมชฺชํ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ อวิปฺปฏิสาริโน ปาโมชฺชํ ชาเยยฺยฯ ปมุทิเตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม ปีติ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปมุทิตสฺส ปีติ ชาเยยฺยฯ ปีติมนสฺส, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม กาโย ปสฺสมฺเภยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺเภยฺยฯ ปสฺสทฺธกายสฺส อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺตาหํ สุขํ เวทิเยยฺย’นฺติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิเยยฺยฯ สุขิโน อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม สมาธิ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สุขิโน สมาธิ ชาเยยฺยฯ สมาหิตสฺส อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺตาหํ ยถาภูตํ ปชาเนยฺย’นฺติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชาเนยฺยฯ ยถาภูตํ ปชานตา , อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม นิพฺพิทา ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺเทยฺยฯ นิพฺพินฺทนฺเตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิราโค ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺเชยฺยฯ วิรชฺชนฺเตน อานนฺท น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิมุตฺติ ชาเยยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺเจยฺยฯ วิมุตฺเตน, อานนฺท, น เจตนา กรณียา ‘กินฺติ เม วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อุปฺปชฺเชยฺยา’ติฯ ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยํ วิมุตฺตสฺส วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[100]

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺสฯ

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา, ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา, ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กิํนุ [ปสฺส สํ. นิ. 2.243] กุชฺฌสิ มา กุชฺฌิ, อกฺโกโธ ติสฺส เต วรํ;

โกธมานมกฺขวินยตฺถํ หิ, ติสฺส พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กทาหํ นนฺทํ ปสฺเสยฺยํ, อารญฺญํ [อรญฺญํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.242] ปํสุกูลิกํ;

อญฺญาตุญฺเฉน ยาเปนฺตํ, กาเมสุ อนเปกฺขิน’’นฺติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กิํสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กิํสุ เฉตฺวา น โสจติ;

กิสฺสสฺสุ [กิสฺสสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.187] เอกธมฺมสฺส, วธํ โรเจสิ โคตมาติฯ

‘‘โกธํ เฉตฺวา สุขํ เสติ, โกธํ เฉตฺวา น โสจติ;

โกธสฺส วิสมูลสฺส, มธุรคฺคสฺส พฺราหฺมณ;

วธํ อริยา ปสํสนฺติ, ตํ หิ เฉตฺวา น โสจตี’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘กิํสุ หเน อุปฺปติตํ, กิํสุ ชาตํ วิโนทเย;

กิญฺจสฺสุ ปชเห ธีโร, กิสฺสาภิสมโย สุโขฯ

‘‘โกธํ หเน อุปฺปติตํ, ราคํ ชาตํ วิโนทเย;

อวิชฺชํ ปชเห ธีโร, สจฺจาภิสมโย สุโข’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[101]

‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ฑยฺหมาโนว [ทยฺหมาเนว (ก.) สํ. นิ. 1.21; เถรคา. 39 ปสฺสิตพฺพํ] มตฺถเกฯ

กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชฯ

‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโฐ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;

สกฺกายทิฏฺฐิปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สพฺเพ ขยนฺตา นิจยา, ปตนนฺตา สมุสฺสยา;

สพฺเพสํ มรณมาคมฺม, สพฺเพสํ ชีวิตมทฺธุวํ;

เอตํ ภยํ มรเณ [มรณํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.100] เปกฺขมาโน, ปุญฺญานิ กยิราถ สุขาวหานิฯ

‘‘สพฺเพ ขยนฺตา นิจยา, ปตนนฺตา สมุสฺสยา;

สพฺเพสํ มรณมาคมฺม, สพฺเพสํ ชีวิตมทฺธุวํ;

เอตํ ภยํ มรเณ เปกฺขมาโน, โลกามิสํ ปชเห สนฺติเปกฺโข’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สุขํ สยนฺติ มุนโย, น เต โสจนฺติ มาวิธ;

เยสํ ฌานรตํ จิตฺตํ, ปญฺญวา สุสมาหิโต;

อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํฯ

‘‘วิรโต กามสญฺญาย, สพฺพสํโยชนาตีโต [สพฺพสํโยชนาติโค (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 1.96];

นนฺทิภวปริกฺขีโณ [นนฺทีราคปริกฺขีโณ (ก.) สํ. นิ. 1.96], โส คมฺภีเร น สีทตี’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สทฺทหาโน อรหตํ, ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา;

สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญํ, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณฯ

ปติรูปการี ธุรวา, อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนํ;

สจฺเจน กิตฺติํ ปปฺโปติ, ททํ มิตฺตานิ คนฺถติ;

อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ, เอวํ [สเว (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 1.246] เปจฺจ น โสจตี’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สพฺพคนฺถปหีนสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต;

สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทญฺญมนุสาสสีติฯ

‘‘เยน เกนจิ วณฺเณน, สํวาโส สกฺก ชายติ;

น ตํ อรหติ สปฺปญฺโญ, มนสา อนุกมฺปิตุํ [อนนุกมฺปิตํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.236]ฯ

‘‘มนสา เจ ปสนฺเนน, ยทญฺญมนุสาสติ;

น เตน โหติ สํยุตฺโต, ยานุกมฺปา อนุทฺทยา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[102]

‘‘ราโค จ โทโส จ กุโตนิทานา, อรตี รตี [อรติ รติ (ก.) สํ. นิ. 1.237; สุ. นิ. 273 ปสฺสิตพฺพํ] โลมหํโส กุโตชาฯ

กุโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติฯ

‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;

อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺติฯ

‘‘สฺเนหชา อตฺตสมฺภูตา, นิคฺโรธสฺเสว ขนฺธชา;

ปุถุ วิสตฺตา กาเมสุ, มาลุวาว วิตตา วเนฯ

‘‘เย นํ ปชานนฺติ ยโตนิทานํ, เต นํ วิโนเทนฺติ สุโณหิ ยกฺข;

เต ทุตฺตรํ โอฆมิมํ ตรนฺติ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ทุกฺกรํ ภควา สุทุกฺกรํ ภควา’’ติ;

‘‘ทุกฺกรํ วาปิ กโรนฺติ, [กามทาติ ภควา]

เสกฺขา สีลสมาหิตา;

ฐิตตฺตา อนคาริยุเปตสฺส, ตุฏฺฐิ โหติ สุขาวหา’’ติฯ

‘‘ทุลฺลภา [ทุลฺลภํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.87] ภควา ยทิทํ ตุฏฺฐี’’ติ;

‘‘ทุลฺลภํ วาปิ ลภนฺติ, [กามทาติ ภควา]

จิตฺตวูปสเม รตา;

เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, ภาวนาย รโต มโน’’ติฯ

‘‘ทุสฺสมาทหํ ภควา ยทิทํ จิตฺต’’นฺติ;

‘‘ทุสฺสมาทหํ วาปิ สมาทหนฺติ, [กามทาติ ภควา]

อินฺทฺริยูปสเม รตา;

เต เฉตฺวา มจฺจุโน ชาลํ, อริยา คจฺฉนฺติ กามทา’’ติฯ

‘‘ทุคฺคโม ภควา วิสโม มคฺโค’’ติ;

‘‘ทุคฺคเม วิสเม วาปิ, อริยา คจฺฉนฺติ กามท [กามทา (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.87];

อนริยา วิสเม มคฺเค, ปปตนฺติ อวํสิรา;

อริยานํ สโม มคฺโค, อริยา หิ วิสเม สมา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[103]

‘‘อิทํ หิ [ปสฺส สํ. นิ. 1.101] ตํ เชตวนํ, อิสิสงฺฆนิเสวิตํฯ

อาวุตฺถํ ธมฺมราเชน, ปีติสญฺชนนํ มมฯ

‘‘กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ, สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;

เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ, น โคตฺเตน ธเนน วาฯ

‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน;

โยนิโส วิจิเน ธมฺมํ, เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌติฯ

‘‘สาริปุตฺโตว ปญฺญาย, สีเลน อุปสเมน จ;

โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;

ยทตีตํ ปหีนํ [ปหีณํ (สี.) ปสฺส ม. นิ. 3.272] ตํ, อปฺปตฺตญฺจ อนาคตํฯ

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;

อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเยฯ

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ [กิจฺจํ อาตปฺปํ (สี.)], โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนาฯ

‘‘เอวํ วิหาริํ อาตาปิํ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;

ตํ เว ‘‘ภทฺเทกรตฺโต’’ติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา, อตฺถิ ธมฺมา ปญฺญาย เวทิตพฺพา, ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? ทิพฺพจกฺขุ สุวิสุทฺธํ อติกฺกนฺตมานุสกํ จกฺขุนา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพํฯ

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ สติยา ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพา? อิทฺธิวิธา นิโรธา กาเยน ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพาฯ

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย เวทิตพฺพา, ปญฺญาย สจฺฉิกาตพฺพา? อาสวานํ ขเย ญาณํ ปญฺญาย เวทิตพฺพํ, ปญฺญาย จ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติฯ

อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํฯ

[104] ตตฺถ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?

‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปติ;

วิรตฺตํ รชนีเยสุ, โกปเนยฺเย น กุปฺปติ;

ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต นํ [ตํ (อุทา. 34)] ทุกฺขเมสฺสตี’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

อายสฺมโต จ สาริปุตฺตสฺส จาริกาทสมํ เวยฺยากรณํ กาตพฺพนฺติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘โย พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺโม, นิหุํหุงฺโก [นิหุหุงฺโก (สี.) ปสฺส อุทา. 4] นิกฺกสาโว ยตตฺโต;

เวทนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย, ธมฺเมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺย;

ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘พาหิตฺวา ปาปเก ธมฺเม, เย จรนฺติ สทา สตา;

ขีณสํโยชนา พุทฺธา, เต เว โลกสฺมิ [โลกสฺมิํ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 5] พฺราหฺมณา’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;

น ตตฺถ สุกฺกา โชตนฺติ, อาทิจฺโจ นปฺปกาสติ;

น ตตฺถ จนฺทิมา ภาติ, ตโม ตตฺถ น วิชฺชติฯ

‘‘ยทา จ อตฺตนาเวทิ [เวที (สี.) ปสฺส อุทา. 10], มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณ;

อถ รูปา อรูปา จ, สุขทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ยทา สเกสุ [ปสฺส อุทา. 7] ธมฺเมสุ, ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ;

อถ เอตํ ปิสาจญฺจ, ปกฺกุลญฺจาติวตฺตตี’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘นาภินนฺทติ อายนฺติํ [อายนฺติํ นาภินนฺทติ (อุทา. 8)], ปกฺกมนฺติํ น โสจติ;

สงฺคา สงฺคามชิํ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘น อุทเกน สุจี [สุจิ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 9] โหติ, พหฺเวตฺถ นฺหายตี [นหายติ (สี.)] ชโน;

ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา, อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;

วิธูปยํ ติฏฺฐติ มารเสนํ, สูริโยว โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สนฺตินฺทฺริยํ ปสฺสถ อิริยมานํ, เตวิชฺชปตฺตํ อปหานธมฺมํ;

สพฺพานิ โยคานิ อุปาติวตฺโต, อกิญฺจโน อิริยติ ปํสุกูลิโกฯ

‘‘ตํ เทวตา สมฺพหุลา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานํ อุปสงฺกมิตฺวา;

อาชานิยํ ชาติพลํ นิเสธํ, นิธ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตาฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต นาภิชานาม, กิํ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘สหายา วติเม ภิกฺขู, จิรรตฺตํ สเมติกา;

สเมติ เนสํ สทฺธมฺโม, ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเต’’ฯ

‘‘สุวินีตา กปฺปิเนน, ธมฺเม อริยปฺปเวทิเต;

ธาเรนฺติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติ [สวาหน’’นฺติ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.246]ฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อปฺเปน ถามสา;

นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, สพฺพทุกฺขปฺปโมจนํ [สพฺพคนฺตปโมจนํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.238]ฯ

‘‘อยญฺจ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมปุริโส;

ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

‘‘ทุพฺพณฺณโก ลูขจีวโร, โมฆราชา สทา สโต;

ขีณาสโว วิสํยุตฺโต, กตกิจฺโจ อนาสโวฯ

‘‘เตวิชฺโช อิทฺธิปฺปตฺโต จ, เจโตปริยโกวิโท [เจโตปริยายโกวิโท (สี.)];

ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหินิ’’นฺติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

[105] ‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุตฺโต รูปสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวทนาย…เป.… สญฺญาย…เป.… สงฺขารานํ…เป.… วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ภิกฺขุปิ, ภิกฺขเว, ปญฺญาวิมุตฺโต วิญฺญาณสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโตติ วุจฺจติฯ

‘‘ตตฺร โข, ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 3.58] กิํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป.…

‘‘ตถาคโต, ภิกฺขเว, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา , มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท, มคฺคานุคา จ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉาสมนฺนาคตาฯ อยํ โข, ภิกฺขเว, วิเสโส, อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปญฺญาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนา’’ติฯ

อิทํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํฯ

[106] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ [ปสฺส อุทา. 45], วิวฏํ นาติวสฺสติ;

ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติฯ

‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ สํกิเลโส, ‘‘วิวฏํ นาติวสฺสตี’’ติ วาสนา, ‘‘ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสตี’’ติ อยํ สํกิเลโส จ วาสนา จฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

‘‘จตฺตาโรเม, มหาราช [ภิกฺขเว (อ. นิ. 4.85)], ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํฯ กตเม จตฺตาโร? ตโม ตมปรายโณ ตโม โชติปรายโณ โชติ ตมปรายโณ โชติ โชติปรายโณ’’ติฯ ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโณ โย จ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโณ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยา, โย จ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโณ โย จ ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโณ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา วาสนาภาคิยาฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ [ทารุชํ ปพฺพชญฺจ (สํ. นิ. 1.121)];

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ;

อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;

เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติฯ

อยํ นิพฺเพโธ ฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

[107] ‘‘ยญฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ, ยญฺจ ปกปฺเปติ, ยญฺจ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติ, ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห อายติํ [อายติ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.38] ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ [อายติ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.38] ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ

‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ, โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส [ตสฺส วิญฺญาณสฺส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 2.38] โหติ, ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ วิรูฬฺเห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว [จ (สี. ก.)] เจเตติ, โน จ ปกปฺเปติ, โน จ อนุเสติฯ อารมฺมณเมตํ น โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา, อารมฺมเณ อสติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส น โหติ, ตสฺมิํ อปฺปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ อวิรูฬฺเห อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหติ, อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อสติ อายติํ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ, อยํ นิพฺเพโธฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

[108] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘‘สมุทฺโท สมุทฺโท’ติ โข, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ภาสติ, เนโส, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย สมุทฺโท, มหา เอโส ภิกฺขเว, อุทกราสิ มหาอุทกณฺณโวฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท, ตสฺส รูปมโย เวโคฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘โย ตํ รูปมยํ เวคํ สหติ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ [อตาริ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 4.228] จกฺขุสมุทฺทํ สอูมิํ สาวฏฺฏํ สคหํ [สคาหํ (สํ. นิ. 4.228)] สรกฺขสํ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ อยํ อเสกฺโขฯ

‘‘‘โสตํ, ภิกฺขเว…เป.… ฆานํ…เป.… ชิวฺหา…เป.… กาโย…เป.… มโน, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส สมุทฺโท ตสฺส ธมฺมมโย เวโคติฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘โย ตํ ธมฺมมยํ เวคํ สหติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อตริ มโนสมุทฺทํ สอูมิํ สาวฏฺฏํ สคหํ สรกฺขสํ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ อยํ อเสกฺโขฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘โย อิมํ สมุทฺทํ สคหํ สรกฺขสํ,

สอูมิํ สาวฏฺฏํ สภยํ ทุตฺตรํ อจฺจตริ;

ส เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย, โลกนฺตคู ปารคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ

อยํ อเสกฺโขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

‘‘ฉยิเม, ภิกฺขเว, พฬิสา โลกสฺมิํ อนยาย สตฺตานํ พฺยาพาธาย [วธาย (สํ. นิ. 4.230)] ปาณีนํฯ กตเม ฉ? สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส [คิลพฬิโส (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 4.230] มารสฺส อนยํ อาปนฺโน, พฺยสนํ อาปนฺโน, ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโตฯ

‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา…เป.… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา…เป.… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา…เป.… มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คิลิตพฬิโส มารสฺส อนยํ อาปนฺโน, พฺยสนํ อาปนฺโน, ยถากามํ กรณีโย [ยถากามกรณีโย (สี.) สํ. นิ. 4.230] ปาปิมโต’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘สนฺติ จ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส, อเภทิ พฬิสํ, ปริเภทิ พฬิสํ, น อนยํ อาปนฺโน, น พฺยสนํ อาปนฺโน, น ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโตฯ

‘‘สนฺติ จ, ภิกฺขเว, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา…เป.… มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ, นาชฺโฌสาย ติฏฺฐติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น คิลิตพฬิโส มารสฺส, อเภทิ พฬิสํ, ปริเภทิ พฬิสํ, น อนยํ อาปนฺโน, น พฺยสนํ อาปนฺโน, น ยถากามํ กรณีโย ปาปิมโต’’ติฯ อยํ อเสกฺโขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

[109] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘อยํ โลโก สนฺตาปชาโต, ผสฺสปเรโต โรคํ วทติ อตฺตโต [อตฺตโน (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 30];

เยน เยน หิ มญฺญติ [มญฺญนฺติ (สี. ก.)], ตโต ตํ โหติ อญฺญถาฯ

‘‘อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก, ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;

ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ;

ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺข’’นฺติ; อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ; อยํ นิพฺเพโธ;

‘‘เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพ เต ‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’ติ วทามิฯ เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สพฺเพ เต ‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’ติ วทามิฯ อุปธิํ [อุปธิ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 30] หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภตี’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติฯ อยํ นิพฺเพโธฯ

‘‘โลกมิมํ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา, ภวา อปริมุตฺตา, เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย, สพฺเพ เต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติฯ อยํ สํกิเลโสฯ

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต;

ภวตณฺหา ปหียติ, วิภวํ นาภินนฺทติ;

สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา, อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ;

อยํ นิพฺเพโธฯ

‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน, อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;

อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม, อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที’’ติฯ

อยํ อเสกฺโขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว [ปสฺส อ. นิ. 4.5], ปุคฺคลาฯ กตเม จตฺตาโร? อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี ฐิตตฺโต ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล อนุโสตคามี, อยํ ปุคฺคโล สํกิเลสภาคิโยฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล ปฏิโสตคามี โย จ ฐิตตฺโต, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา นิพฺเพธภาคิยาฯ ตตฺถ โยยํ ปุคฺคโล ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ, อยํ อเสกฺโขฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ อเสกฺขภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

[110] ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

ฉฬาภิชาติโก อตฺถิ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺฐํ [อนฺตํ นิฏฺฐํ (สี.)] นิพฺพานํ อาราเธติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อตฺถิ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติฯ

ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, โย จ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก กณฺหํ ธมฺมํ อภิชายติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา สํกิเลสภาคิยาฯ

ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, โย จ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก สุกฺกํ ธมฺมํ อภิชายติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา วาสนาภาคิยาฯ

ตตฺถ โย จ ปุคฺคโล กณฺโห กณฺหาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติ, โย จ ปุคฺคโล สุกฺโก สุกฺกาภิชาติโก อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ อจฺจนฺตทิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา นิพฺเพธภาคิยา, อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว [ปสฺส อ. นิ. 4.232-233], กมฺมานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? อตฺถิ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ, อตฺถิ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฏฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ’’ฯ

ตตฺถ ยญฺจ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ, ยญฺจ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ, อยํ สํกิเลโสฯ ยญฺจ กมฺมํ สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ, อยํ วาสนาฯ ยญฺจ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฏฺฐํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ, อยํ นิพฺเพโธฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยญฺจ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

[111] ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยญฺจ, นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํ?

‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ ทฺเว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จ;

สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานิ, สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติฯ

‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานี’’ติ วาสนาฯ ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ นิพฺเพโธฯ

‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา;

สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติฯ

‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’’ติ วาสนาฯ ‘‘สํโยชนปฺปหานา ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ นิพฺเพโธฯ อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

‘‘ทฺเวมานิ, ภิกฺขเว, ปธานานิ [ปสฺส อ. นิ. 2.2]ฯ กตมานิ ทฺเว? โย จ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริจฺจชติ, โย จ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติฯ ตตฺถ โย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปริจฺจชติ, อยํ วาสนาฯ

โย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิเตสุ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ, อยํ นิพฺเพโธฯ อิทํ วาสนาภาคิยญฺจ นิพฺเพธภาคิยญฺจ สุตฺตํฯ

ตตฺถ ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ตณฺหาปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ ตีหิ ตณฺหาหิ – กามตณฺหาย ภวตณฺหาย วิภวตณฺหายฯ เยน เยน วา ปน วตฺถุนา อชฺโฌสิตา, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, ตสฺสา วิตฺถาโร ฉตฺติํสตณฺหาชาลินิยาวิจริตานิฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐิสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐิปกฺเขเนว นิทฺทิสิตพฺพํ อุจฺเฉทสสฺสเตน, เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ทิฏฺฐิวเสน อภินิวิสติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺพํ, ตสฺสา วิตฺถาโร ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิฯ

ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ เจตนาย เจตสิกกมฺเมน นิทฺทิสิตพฺพํ ตีหิ ทุจฺจริเตหิ – กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน, ตสฺส วิตฺถาโร ทสอกุสลกมฺมปถาฯ

ตตฺถ ตณฺหาโวทานภาคิยํ สุตฺตํ สมเถน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทิฏฺฐิโวทานภาคิยํ สุตฺตํ วิปสฺสนา นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุจฺจริตโวทานภาคิยํ สุตฺตํ สุจริเตน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ตีณิ อกุสลมูลานิฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สํสารสฺส นิพฺพตฺติยาฯ ตถา นิพฺพตฺเต สํสาเร กายทุจฺจริตํ กายสุจริตํ วจีทุจฺจริตํ วจีสุจริตํ มโนทุจฺจริตํ มโนสุจริตํ อิมินา อสุเภน กมฺมวิปาเกน อิทํ พาลลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติฯ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

อิมินา สุเภน กมฺมวิปาเกน อิทํ มหาปุริสลกฺขณํ นิพฺพตฺตตีติฯ อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํฯ

ตตฺถ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ จตูหิ กิเลสภูมีหิ นิทฺทิสิตพฺพํ – อนุสยภูมิยา ปริยุฏฺฐานภูมิยา สํโยชนภูมิยา อุปาทานภูมิยาฯ สานุสยสฺส ปริยุฏฺฐานํ ชายติ, ปริยุฏฺฐิโต สํยุชฺชติ, สํยุชฺชนฺโต อุปาทิยติ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ อิมาหิ จตูหิ กิเลสภูมีหิ สพฺเพ กิเลสา สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ, อิทํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํฯ

วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ตีหิ สุจริเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ จตูหิ สจฺเจหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ตีหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิสิตพฺพํ – พุทฺธธมฺเมหิ ปจฺเจกพุทฺธธมฺเมหิ สาวกภูมิยาฯ ฌายิวิสเย นิทฺทิสิตพฺพนฺติฯ

[112] ตตฺถ กตเม อฏฺฐารส มูลปทา? โลกิยํ โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ, สตฺตาธิฏฺฐานํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ, ญาณํ เญยฺยํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ, ทสฺสนํ ภาวนา ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ, สกวจนํ ปรวจนํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ, วิสชฺชนียํ อวิสชฺชนียํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจ, กมฺมํ วิปาโก กมฺมญฺจ วิปาโก จ, กุสลํ อกุสลํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ, อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ, ถโว จาติฯ

ตตฺถ กตมํ โลกิยํ?

‘‘น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;

ฑหนฺตํ [ทหนฺตํ (สี. ก.) ปสฺส ธ. ป. 71] พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (ก.)] ปาวโกติฯ

อิทํ โลกิยํฯ

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ สพฺพํ…เป.… นิหียเต ตสฺส ยโส กาฬปกฺเขว จนฺทิมา’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ

‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา [ปสฺส อ. นิ. 8.6]ฯ กตเม อฏฺฐ? ลาโภ อลาโภ, ยโส อยโส, นินฺทา ปสํสา, สุขํ ทุกฺขํฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺฐ โลกธมฺมา’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ

ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ?

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (สี.) ปสฺส ธ. ป. 94]; อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;

ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติฯ

อิทํ โลกุตฺตรํฯ

‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิฯ กตมานิ ปญฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานี’’ติฯ อิทํ โลกุตฺตรํฯ

ตตฺถ กตมํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ?

‘‘ลทฺธาน มานุสตฺตํ ทฺเว, กิจฺจํ อกิจฺจเมว จา’’ติ ทฺเว คาถาฯ ยํ อิห ‘‘สุกิจฺจํ เจว ปุญฺญานี’’ติ จ ‘‘ปุญฺญานิ กริตฺวาน, สคฺคา สคฺคํ วชนฺติ กตปุญฺญา’’ติ จฯ อิทํ โลกิยํฯ

ยํ อิห ‘‘สํโยชนวิปฺปหานํ วา’’ติ จ ‘‘สํโยชนปฺปหานา, ชรามรณา วิปฺปมุจฺจนฺตี’’ติ จ, อิทํ โลกุตฺตรํฯ อิทํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ

‘‘วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา สติ ปุนพฺภโว โหติ, ปุนพฺภเว สติ ชาติ โหติ, ชาติยา สติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. 2.55], มหารุกฺโข, ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ ยานิ จ ติริยํ คมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติฯ เอวํ หิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเฐยฺยฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ อาหาเร สติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ สพฺพํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ อิทํ โลกิยํฯ

‘‘วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อสติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา อสติ ปุนพฺภโว น โหติ, ปุนพฺภเว อสติ ชาติ น โหติ, ชาติยา อสติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติฯ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ [กุทาลปิฏกํ (ก.)] อาทาย, โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล [มูลํ (สํ. นิ. 2.55)] เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิฯ โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา [ฉิตฺวา (สี. ก.)] ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสิํ กเรยฺย, มสิํ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเนยฺย, นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย, เอวํ หิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวํคโต (สี.)] อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาเณ อาหาเร อสติ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ, นามรูปสฺส อวกฺกนฺติยา อสติ สพฺพํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติฯ อิทํ โลกุตฺตรํฯ อิทํ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ

[113] ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานํ?

‘‘สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสา, เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจิ;

เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสํ, ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโม’’ติ [ปรํ อตฺตกาโมติ (สี.) สํ. นิ. 1.119; อุทา. 41 ปสฺสิตพฺพํ]ฯ

อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

‘‘เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ [จ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 42], สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;

ตํ สพฺพชานิํ กุสโล วิทิตฺวา, อาตาปิโย [อาตาปี โส (สี. ก.) ปสฺส อุทา. 42] พฺรหฺมจริยํ จเรยฺยา’’ติฯ

อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

‘‘สตฺตหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กลฺยาณมิตฺตํ อปิ วิเวจิยมาเนน ปณามิยมาเนน คเล ปิสนมชฺชมาเนน [คเลปิ ปมชฺชมาเนน (สี.)] ยาวชีวํ น วิชหิตพฺพํฯ กตเมหิ สตฺตหิ? ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา โหติ, โน จ อฏฺฐาเน [น จ อฏฺฐาเน (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 7.37] นิโยเชติฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, สตฺตหิ…เป.… น วิชหิตพฺพํฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโตฯ อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, น จฏฺฐาเน นิโยชโก;

ตํ มิตฺตํ มิตฺตกาเมน, ยาวชีวมฺปิ เสวิย’’นฺติฯ

อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ?

‘‘ยญฺจ กามสุขํ โลเก, ยญฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;

ตณฺหกฺขยสุขสฺเสเต [ตณฺหกฺขยา สุขสฺเสเต (สี.) ปสฺส อุทา. 12], กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติฯ

อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

‘‘สุสุขํ [ปสฺส เถรคา. 227] วต นิพฺพานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

อโสกํ วิรชํ เขมํ, ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตี’’ติฯ

อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ

‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;

รฏฺฐํ สานุจรํ หนฺตฺวา’’ติ อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

‘‘อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ; อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํ;

อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ

‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาทา [ปสฺส อิทฺธิปาทสํยุตฺเต]ฯ กตเม จตฺตาโร? ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท, วีริย…เป.… จิตฺตฯ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’’ติฯ อิทํ ธมฺมาธิฏฺฐานํฯ

โส กาเยปิ จิตฺตํ สโมทหติ, จิตฺเตปิ กายํ สโมทหติ, กาเย สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานํ, อิทํ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจฯ

[114] ตตฺถ กตมํ ญาณํ?

‘‘ยํ ตํ โลกุตฺตรํ ญาณํ, สพฺพญฺญู เยน วุจฺจติ;

น ตสฺส ปริหานตฺถิ, สพฺพกาเล ปวตฺตตี’’ติฯ

อิทํ ญาณํฯ

‘‘ปญฺญา หิ เสฏฺฐา โลกสฺมิํ, ยายํ นิพฺพานคามินี [นิพฺเพธคามินี (อิติวุ. 41)];

ยาย สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขย’’นฺติฯ

อิทํ ญาณํฯ

ตตฺถ กตมํ เญยฺยํ?

‘‘กิตฺตยิสฺสามิ เต [โว (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 1072] สนฺติํ, [โธตกาติ ภควา,]

ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ

‘‘ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ, มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;

ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ, ตเร โลเก วิสตฺติกํฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, [โธตกาติ ภควา]

อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;

เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก,

ภวาภวาย มากาสิ ตณฺห’’นฺติฯ

อิทํ เญยฺยํฯ

‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ…เป.… ตยิทํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สี. ก.) ปสฺส ที. นิ. 2.155] อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สี. ก.)] อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํฯ อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวาน สุคโต, อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ยถาภูตํ อทสฺสนา;

สํสิตํ [สํสริตํ (สี.)] ทีฆมทฺธานํ, ตาสุ ตาสฺเวว ชาติสุฯ

‘‘ตานิ เอตานิ ทิฏฺฐานิ, ภวเนตฺติ สมูหตา;

อุจฺฉินฺนํ มูลํ ทุกฺขสฺส, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ

อิทํ เญยฺยํฯ

ตตฺถ กตมํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ? รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สญฺญา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติฯ อิทํ เญยฺยํฯ

เอวํ ชานํ เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ ปสฺสติ, ‘‘สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสตีติฯ อิทํ ญาณํฯ

โส ปริมุจฺจติ รูเปน, ปริมุจฺจติ เวทนาย, ปริมุจฺจติ สญฺญาย, ปริมุจฺจติ สงฺขาเรหิ, ปริมุจฺจติ วิญฺญาณมฺหา, ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามีติฯ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อิทํ เญยฺยํฯ ‘‘ยทา ปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ อิทํ ญาณํฯ ‘‘อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ

‘‘เย หิ เกจิ, โสณ [ปสฺส สํ. นิ. 3.49], สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาฯ อนิจฺจาย เวทนาย…เป.… อนิจฺจาย สญฺญาย…เป.… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ…เป.… อนิจฺเจน วิญฺญาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติ วา สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนา’’ติฯ อิทํ เญยฺยํฯ

‘‘เย จ โข เกจิ, โสณ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อนิจฺเจน รูเปน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนาฯ อนิจฺจาย เวทนาย…เป.… อนิจฺจาย สญฺญาย…เป.… อนิจฺเจหิ สงฺขาเรหิ…เป.… อนิจฺเจน วิญฺญาเณน ทุกฺเขน วิปริณามธมฺเมน ‘เสยฺโยหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘สทิโสหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, ‘หีโนหมสฺมี’ติปิ น สมนุปสฺสนฺติ, กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส ทสฺสนาติฯ อิทํ ญาณํฯ

อิทํ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจฯ

ตตฺถ กตมํ ทสฺสนํ?

[115]

‘‘เย อริยสจฺจานิ วิภาวยนฺติ, คมฺภีรปญฺเญน สุเทสิตานิฯ

กิญฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา [ภุสปฺปมตฺตา (สี.) ปสฺส ขุ. ปา. 609], น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติฯ

อิทํ ทสฺสนํฯ

‘‘ยถินฺทขีโล ปถวิสฺสิโต สิยา, จตุพฺภิ วาเตหิ อสมฺปกมฺปิโย;

ตถูปมํ สปฺปุริสํ วทามิ, โย อริยสจฺจานิ อเวจฺจ ปสฺสตี’’ติฯ

อิทํ ทสฺสนํฯ

‘‘จตูหิ, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘ขีณนิรโยมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ, ขีณเปตฺติวิสโย, ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ [สตฺตกฺขตฺตุปรโม (สี.)] เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติฯ กตเมหิ จตูหิ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ตถาคเต สทฺธา นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา วิรูฬฺหา มูลชาตา อสํหาริยา สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ สห ธมฺเมน, ธมฺเม โข ปน นิฏฺฐํ คโต โหติ, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํ, สห ธมฺมิยา โข ปนสฺส โหนฺติ อิฏฺฐา กนฺตา ปิยา มนาปา คิหี เจว ปพฺพชิตา จฯ อริยกนฺเตหิ โข ปน สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิญฺญุปฺปสฏฺเฐหิ อปรามฏฺเฐหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘ขีณนิรโยมฺหิ, ขีณติรจฺฉานโยนิ, ขีณเปตฺติวิสโย, ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, สตฺตกฺขตฺตุปรมํ เทเว จ มนุสฺเส จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’’ติฯ

อิทํ ทสฺสนํฯ

ตตฺถ กตมา ภาวนา?

‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ [สุภาวิตานิ (สี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. 512], อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;

นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สทนฺโต’’ติฯ

อยํ ภาวนาฯ

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ธมฺมปทานิ [ปสฺส อ. นิ. 4.29]ฯ กตมานิ จตฺตาริ? อนภิชฺฌา ธมฺมปทํ, อพฺยาปาโท ธมฺมปทํ, สมฺมาสติ ธมฺมปทํ, สมฺมาสมาธิ ธมฺมปทํ, อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ธมฺมปทานี’’ติฯ อยํ ภาวนาฯ

ตตฺถ กตมํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จ? ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห’’ติ อิทํ ทสฺสนํฯ ‘‘ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเยฯ ปญฺจ สงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจตี’’ติ อยํ ภาวนาฯ อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ [ปสฺส สํ. นิ. 5.493]ฯ กตมานิ ตีณิ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส…เป.… ทุกฺขนิโรธสฺส…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริย’’นฺติฯ อิทํ ทสฺสนํฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อญฺญินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อญฺญินฺทฺริยํฯ

‘‘กตมญฺจ , ภิกฺขเว, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติฯ อิทํ, ภิกฺขเว, อญฺญาตาวินฺทฺริย’’นฺติฯ อยํ ภาวนาฯ

อิทํ ทสฺสนญฺจ ภาวนา จฯ

[116] ตตฺถ กตมํ สกวจนํ?

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ

อิทํ สกวจนํฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิ, เยหิ พาลํ พาโลติ ปเร สญฺชานนฺติฯ กตมานิ ตีณิ? พาโล, ภิกฺขเว, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ โหติ, ทุพฺภาสิตภาสี จ โหติ, ทุกฺกฏกมฺมการี [ทุกฺกตกมฺมการี (สี.) ม. นิ. 3.246; อ. นิ. 3.3 ปสฺสิตพฺพํ] จ โหติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ พาลนิมิตฺตานิ พาลาปทานานิฯ

‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานิ, เยหิ ปณฺฑิตํ ปณฺฑิโตติ ปเร สญฺชานนฺติฯ กตมานิ ตีณิ? ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สุจินฺติตจินฺตี จ โหติ, สุภาสิตภาสี จ โหติ, สุกตกมฺมการี จ โหติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานิ ปณฺฑิตนิมิตฺตานิ ปณฺฑิตาปทานานี’’ติฯ

อิทํ สกวจนํฯ

ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?

‘‘ปถวีสโม นตฺถิ วิตฺถโต, นินฺโน ปาตาลสโม น วิชฺชติ;

เมรุสโม นตฺถิ อุนฺนโต, จกฺกวตฺติสทิโส นตฺถิ โปริโส’’ติฯ

อิทํ ปรวจนํฯ

‘‘‘โหตุ , เทวานมินฺท, สุภาสิเตน ชโยติฯ โหตุ, เวปจิตฺติ สุภาสิเตน ชโยติฯ ภณ, เวปจิตฺติ, คาถ’นฺติฯ อถ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘ภิยฺโย พาลา ปภิชฺเชยฺยุํ [ปกุชฺเฌยฺยุํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.251], โน จสฺส ปฏิเสธโก;

ตสฺมา ภุเสน ทณฺเฑน, ธีโร พาลํ นิเสธเย’’ติฯ

‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, เวปจิตฺตินา อสุรินฺเทน คาถาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุรินฺโท สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เทวานมินฺท, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘เอตเทว อหํ มญฺเญ, พาลสฺส ปฏิเสธนํ;

ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา, โย สโต อุปสมฺมตี’’ติฯ

‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺเกน เทวานมินฺเทน คาถาย เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท เวปจิตฺติํ อสุรินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เวปจิตฺติ, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘เอตเทว ติติกฺขาย, วชฺชํ ปสฺสามิ วาสว;

ยทา นํ มญฺญติ [มญฺญตี (สี.) ปสฺส สํ. นิ. 1.251] พาโล, ภยา มฺยายํ ติติกฺขติ;

อชฺฌารุหติ ทุมฺเมโธ, โคว ภิยฺโย ปลายิน’’นฺติฯ

‘‘ภาสิตาย โข ปน, ภิกฺขเว, เวปจิตฺตินา อสุรินฺเทน คาถาย อสุรา อนุโมทิํสุ, เทวา ตุณฺหี อเหสุํฯ อถ โข เวปจิตฺติ อสุรินฺโท สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตทโวจ ‘ภณ, เทวานมินฺท, คาถ’นฺติฯ เอวํ วุตฺเต, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท อิมา คาถาโย อภาสิ –

‘‘กามํ มญฺญตุ วา มา วา, ภยา มฺยายํ ติติกฺขติ;

สทตฺถปรมา อตฺถา, ขนฺตา ภิยฺโย น วิชฺชติฯ

‘‘โย หเว พลวา สนฺโต, ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ;

ตมาหุ ปรมํ ขนฺติํ, นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโลฯ

‘‘อพลํ ตํ พลํ อาหุ, ยสฺส พาลพลํ พลํ;

พลสฺส ธมฺมคุตฺตสฺส, ปฏิวตฺตา น วิชฺชติฯ

‘‘ตสฺเสว เตน ปาปิโย, โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ;

กุทฺธํ อปฺปฏิกุชฺฌนฺโต, สงฺคามํ เชติ ทุชฺชยํฯ

‘‘อุภินฺนมตฺถํ จรติ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;

ปรํ สงฺกุปิตํ ญตฺวา, โย สโต อุปสมฺมติฯ

‘‘อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตานํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ;

ชนา มญฺญนฺติ พาโลติ, เย ธมฺมสฺส อโกวิทา’’ติฯ

‘‘ภาสิตาสุ โข ปน, ภิกฺขเว, สกฺเกน เทวานมินฺเทน คาถาสุ เทวา อนุโมทิํสุ, อสุรา ตุณฺหี อเหสุ’’นฺติฯ อิทํ ปรวจนํฯ

[117] ตตฺถ กตมํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจ?

ยญฺจ ปตฺตํ ยญฺจ ปตฺตพฺพํ อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ อาตุรสฺสานุสิกฺขโตฯ เย จ สิกฺขาสารา สีลํ วตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺฐานสารา, อยเมโก อนฺโตฯ เย จ เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺฐิโน ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ, อยํ ทุติโย อนฺโตฯ อิจฺเจเต อุโภ อนฺตา กฏสิวฑฺฒนา กฏสิโย ทิฏฺฐิํ วฑฺเฒนฺติฯ เอเต อุโภ อนฺเต อนภิญฺญาย โอลียนฺติ เอเก อติธาวนฺติ เอเกติฯ อิทํ ปรวจนํฯ

เย จ โข เต อุโภ อนฺเต อภิญฺญาย ตตฺร จ น อเหสุํ, เตน จ อมญฺญิํสุ, วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติฯ อิทํ สกวจนํฯ อยํ อุทาโน สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจฯ

ราชา ปเสนทิ [ปสฺเสนทิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.113] โกสโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – อิธ มยฺหํ, ภนฺเต, รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เกสํ นุ โข ปิโย อตฺตา, เกสํ อปฺปิโย อตฺตา’’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอตทโหสิ ‘‘เย จ โข เกจิ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ, เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘ปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ อปฺปิโย อปฺปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ เย จ โข เกจิ กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, เตสํ ปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘อปฺปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ ปิโย อตฺตาฯ

ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ ปิโย ปิยสฺส กเรยฺย ฯ ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ปิโย อตฺตา’’ติฯ

‘‘เอวเมตํ, มหาราช, เอวเมตํ, มหาราช, เย หิ เกจิ, มหาราช, กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘ปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ, มหาราช, อปฺปิโย อปฺปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ อปฺปิโย อตฺตาฯ เย จ โข เกจิ มหาราช กาเยน สุจริตํ จรนฺติ, วาจาย สุจริตํ จรนฺติ, มนสา สุจริตํ จรนฺติ, เตสํ ปิโย อตฺตาฯ กิญฺจาปิ เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘อปฺปิโย โน อตฺตา’ติ, อถ โข เตสํ ปิโย อตฺตาฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยํ หิ, มหาราช, ปิโย ปิยสฺส กเรยฺย, ตํ เต อตฺตนาว อตฺตโน กโรนฺติ, ตสฺมา เตสํ ปิโย อตฺตาติฯ อิทมโวจ ภควา…เป.… สตฺถา –

‘‘อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺญา, น นํ ปาเปน สํยุเช;

น หิ ตํ สุลภํ โหติ, สุขํ ทุกฺกฏการินาฯ

‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส [มรเณนาภิภูตสฺส (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.115], ชหโต มานุสํ ภวํ;

กิํ หิ ตสฺส สกํ โหติ, กิญฺจ อาทาย คจฺฉติ;

กิญฺจสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ

‘‘อุโภ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, ยํ มจฺโจ กุรุเต อิธ;

ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ, ตํว อาทาย คจฺฉติ;

ตํวสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ

‘‘ตสฺมา กเรยฺย กลฺยาณํ, นิจยํ สมฺปรายิกํ;

ปุญฺญานิ ปรโลกสฺมิํ, ปติฏฺฐา โหนฺติ ปาณิน’’นฺติฯ

อิทํ สุตฺตํ ปรวจนํฯ อนุคีติ สกวจนํฯ อิทํ สกวจนญฺจ ปรวจนญฺจฯ

[118] ตตฺถ กตมํ วิสชฺชนียํ?

ปญฺเห ปุจฺฉิเต อิทํ อภิญฺเญยฺยํ, อิทํ ปริญฺเญยฺยํ, อิทํ ปหาตพฺพํ, อิทํ ภาเวตพฺพํ, อิทํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อิเม ธมฺมา เอวํคหิตา อิทํ ผลํ นิพฺพตฺตยนฺติฯ

เตสํ เอวํคหิตานํ อยมตฺโถ อิติ อิทํ วิสชฺชนียํฯ ‘‘อุฬาโร พุทฺโธ ภควา’’ติ พุทฺธอุฬารตํ ธมฺมสฺวากฺขาตตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เอกํเสเนว นิทฺทิเสฯ ยํ วา ปนญฺญมฺปิ เอวํ ชาติยํฯ อิทํ วิสชฺชนียํฯ

ตตฺถ กตมํ อวิสชฺชนียํ?

‘‘อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ [นรทมฺมสารถี (สี.)], เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;

สพฺเพ น ชญฺญา กสิณาปิ ปาณิโน, สนฺตํ สมาธิํ อรณํ นิเสวโต;

กินฺตํ ภควา อากงฺขตี’’ติฯ

อิทํ อวิสชฺชนียํฯ

เอตฺตโก ภควา สีลกฺขนฺเธ สมาธิกฺขนฺเธ ปญฺญากฺขนฺเธ วิมุตฺติกฺขนฺเธ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ อิริยายํ ปภาเว หิเตสิตายํ กรุณายํ อิทฺธิยนฺติฯ อิทํ อวิสชฺชนียํฯ

‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โลเก อุปฺปาทา ติณฺณํ รตนานํ อุปฺปาโท พุทฺธรตนสฺส ธมฺมรตนสฺส สงฺฆรตนสฺส’’ฯ กิํ ปมาณานิ ตีณิ รตนานีติ? อิทํ อวิสชฺชนียํฯ

พุทฺธวิสโย อวิสชฺชนีโยฯ ปุคฺคลปโรปรญฺญุตา อวิสชฺชนียาฯ ‘‘ปุพฺพา, ภิกฺขเว, โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สกิํ นิรยํ สกิํ ติรจฺฉานโยนิํ สกิํ เปตฺติวิสยํ สกิํ อสุรโยนิํ สกิํ เทเว สกิํ มนุสฺเส สนฺธาวิตํ สํสริตํ’’ฯ กตมา ปุพฺพา โกฏีติ อวิสชฺชนียํฯ น ปญฺญายตีติ สาวกานํ ญาณเวกลฺเลนฯ ทุวิธา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ เทสนา อตฺตูปนายิกา จ ปรูปนายิกา จฯ น ปญฺญายตีติ ปรูปนายิกาฯ นตฺถิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อวิชานนาติ [อปฺปชานนาติ (สี.)] อตฺตูปนายิกาฯ ยถา ภควา โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ เอวมาห –

‘‘เสยฺยถาปิ , ภิกฺขุ, วีสติขาริโก โกสลโก ติลวาโห…เป.… น ตฺเวว เอโก อพฺพุโท นิรโยฯ เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ, วีสติ อพฺพุทา นิรยา, เอวเมโก นิรพฺพุโท นิรโย [นิรพฺพุทนิรโย (สํ. นิ. 1.181)]ฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ นิรพฺพุทา นิรยา, เอวเมโก อพโพ นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อพพา นิรยา, เอวเมโก อฏโฏ นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อฏฏา นิรยา, เอวเมโก อหโห นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อหหา นิรยา, เอวเมโก กุมุโท นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ กุมุทา นิรยา, เอวเมโก โสคนฺธิโก นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ โสคนฺธิกา นิรยา, เอวเมโก อุปฺปลโก นิรโย [อุปฺปลนิรโย (สํ. นิ. 1.181)]ฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ อุปฺปลกา นิรยา, เอวเมโก ปุณฺฑรีโก นิรโยฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, วีสติ ปุณฺฑรีกา นิรยา, เอวเมโก ปทุโม นิรโยฯ ปทุเม ปน, ภิกฺขุ, นิรเย โกกาลิโก ภิกฺขุ อุปปนฺโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ จิตฺตํ อาฆาเตตฺวา’’ติฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ ภควา อาห ‘‘อยํ อปฺปเมยฺโย อสงฺเขฺยโย’’ติฯ สพฺพํ ตํ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ อวิสชฺชนียํฯ

[119] ตตฺถ กตมํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจ, ยทา โส อุปโก อาชีวโก ภควนฺตํ อาห ‘‘กุหิํ, อาวุโส โคตม, คมิสฺสสี’’ติฯ ภควา อาห –

‘‘พาราณสิํ คมิสฺสามิ, อหํ ตํ อมตทุนฺทุภิํ;

ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, โลเก อปฺปฏิวตฺติย’’นฺติฯ

อุปโก อาชีวโก อาห ‘‘‘ชิโน’ติ โข อาวุโส, โภ โคตม, ปฏิชานาสี’’ติฯ ภควา อาห –

‘‘มาทิสา เว ชินา [ชินา เว มาทิสา (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. 2.341] โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขยํ;

ชิตา เม ปาปกา ธมฺมา, ตสฺมาหํ อุปกา ชิโน’’ติฯ

กถํ ชิโน เกน ชิโนติ วิสชฺชนียํฯ กตโม ชิโนติ อวิสชฺชนียํฯ กตโม อาสวกฺขโย, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโยติ วิสชฺชนียํฯ กิตฺตโก อาสวกฺขโยติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ

อตฺถิ ตถาคโตติ วิสชฺชนียํฯ อตฺถิ รูปนฺติ วิสชฺชนียํฯ รูปํ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ รูปวา ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ รูเป ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ ตถาคเต รูปนฺติ อวิสชฺชนียํฯ เอวํ อตฺถิ เวทนา…เป.… สญฺญา…เป.… สงฺขารา…เป.… อตฺถิ วิญฺญาณนฺติ วิสชฺชนียํฯ วิญฺญาณํ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ วิญฺญาณวา ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ วิญฺญาเณ ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ ตถาคเต วิญฺญาณนฺติ อวิสชฺชนียํฯ อญฺญตฺร รูเปน ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อญฺญตฺร เวทนาย…เป.… สญฺญาย…เป.… สงฺขาเรหิ…เป.… วิญฺญาเณน ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อยํ โส ตถาคโต อรูปโก…เป.… อเวทนโก…เป.… อสญฺญโก…เป.… อสงฺขารโก…เป.… อวิญฺญาณโกติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ

ปสฺสติ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต จวมาเน อุปปชฺชมาเน เอวํ สพฺพํ…เป.… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ วิสชฺชนียํฯ กตเม สตฺตา, กตโม ตถาคโตติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ

อตฺถิ ตถาคโตติ วิสชฺชนียํฯ อตฺถิ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อวิสชฺชนียํฯ อิทํ วิสชฺชนียญฺจ อวิสชฺชนียญฺจฯ

[120] ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?

‘‘อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส , ชหโต มานุสํ ภวํ;

กิํ หิ ตสฺส สกํ โหติ, กิญฺจ อาทาย คจฺฉติ;

กิญฺจสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินีฯ

‘‘อุโภ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ, ยํ มจฺโจ กุรุเต อิธ;

ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ, ตํว [ตญฺจ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.115] อาทาย คจฺฉติ;

ตํวสฺส อนุคํ โหติ, ฉายาว อนปายินี’’ติฯ

อิทํ กมฺมํฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, พาลํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ [ฉมาย (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. 3.248] วา เสมานํ ยานิสฺส ปุพฺเพ ปาปกานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, พาลํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุพฺเพ ปาปกานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน ทุจฺจริตานิ วาจาย ทุจฺจริตานิ มนสา ทุจฺจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺส เอวํ โหติ ‘อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํฯ กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺทํ, กตํ กิพฺพิสํ, ยาวตา โภ อกตกลฺยาณานํ อกตกุสลานํ อกตภีรุตฺตาณานํ กตปาปานํ กตลุทฺทานํ กตกิพฺพิสานํ คติ, ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตี’’ติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุพฺเพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหตํ ปพฺพตกูฏานํ ฉายา สายนฺหสมยํ ปถวิยํ โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตํ ปีฐสมารูฬฺหํ วา มญฺจสมารูฬฺหํ วา ฉมายํ วา เสมานํ ยานิสฺส ปุพฺเพ กลฺยาณานิ กมฺมานิ กตานิ กาเยน สุจริตานิ วาจาย สุจริตานิ มนสา สุจริตานิ, ตานิสฺส ตมฺหิ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ‘เอวํ โหติ อกตํ วต เม ปาปํ , อกตํ ลุทฺทํ, อกตํ กิพฺพิสํฯ กตํ กลฺยาณํ, กตํ กุสลํ, กตํ ภีรุตฺตาณํ, ยาวตา โภ อกตปาปานํ อกตลุทฺทานํ อกตกิพฺพิสานํ กตกลฺยาณานํ กตกุสลานํ กตภีรุตฺตาณานํ คติ, ตํ คติํ เปจฺจ คจฺฉามี’ติ, โส น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ‘กตํ เม ปุญฺญํ, อกตํ ปาปํ, ยา ภวิสฺสติ คติ อกตปาปสฺส อกตลุทฺทสฺส อกตกิพฺพิสสฺส กตปุญฺญสฺส กตกุสลสฺส กตภีรุตฺตาณสฺส, ตํ เปจฺจ ภเว คติํ ปจฺจนุภวิสฺสามี’ติ วิปฺปฏิสาโร น ชายติฯ อวิปฺปฏิสาริโน โข, ภิกฺขเว, อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา คิหิโน วา ปพฺพชิตสฺส วา ภทฺทกํ มรณํ ภทฺทิกา กาลงฺกิริยาติ วทามี’’ติฯ อิทํ กมฺมํฯ

‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิฯ กตมานิ ตีณิ, กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ทุจฺจริตานิฯ ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ สุจริตานิฯ อิทํ กมฺมํฯ

ตตฺถ กตโม วิปาโก?

‘‘ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสายฯ ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ อนิฏฺฐรูปํเยว ปสฺสติ, โน อิฏฺฐรูปํฯ อกนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน กนฺตรูปํฯ อมนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน มนาปรูปํฯ

ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน…เป.… ชิวฺหาย…เป.… กาเยน…เป.… ยํ กิญฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อนิฏฺฐธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อิฏฺฐธมฺมํฯ อกนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน กนฺตธมฺมํฯ อมนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน มนาปธมฺมํฯ ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสายฯ

‘‘ทิฏฺฐา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคาฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ อิฏฺฐรูปํเยว ปสฺสติ, โน อนิฏฺฐรูปํฯ กนฺตรูปํเยว ปสฺสติ, โน อกนฺตรูปํฯ มนาปรูปํเยว ปสฺสติ, โน อมนาปรูปํฯ ยํ กิญฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป.… ฆาเนน …เป.… ชิวฺหาย…เป.… กาเยน…เป.… มนสา ธมฺมํ วิชานาติ อิฏฺฐธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อนิฏฺฐธมฺมํฯ กนฺตธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อกนฺตธมฺมํฯ มนาปธมฺมํเยว วิชานาติ, โน อมนาปธมฺมํฯ ลาภา โว, ภิกฺขเว, สุลทฺธํ โว, ภิกฺขเว, ขโณ โว, ภิกฺขเว, ปฏิลทฺโธ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติฯ อยํ วิปาโกฯ

‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ [ปจฺจมานสฺส (ก.) ปสฺส เป. ว. 802], กทา อนฺโต ภวิสฺสติฯ

‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ [ปติทิสฺสติ (สี.) ชา. 1.4.55];

ตทา หิ ปกตํ ปาปํ, ตุยฺหํ มยฺหญฺจ มาริสา’’ติฯ

อยํ วิปาโกฯ

[121] ตตฺถ กตมํ กมฺมญฺจ วิปาโก จ?

‘‘อธมฺมจารี หิ นโร ปมตฺโต, ยหิํ ยหิํ คจฺฉติ ทุคฺคติํ โย;

โส นํ อธมฺโม จริโต หนาติ, สยํ คหีโต ยถา กณฺหสปฺโปฯ

‘‘น หิ [ปสฺส เถรคา. 304] ธมฺโม อธมฺโม จ, อุโภ สมวิปากิโน;

อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคติ’’นฺติฯ

อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ

‘‘มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถ, สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ อิฏฺฐสฺส กนฺตสฺส ปิยสฺส มนาปสฺส ยทิทํ ปุญฺญานิฯ อภิชานามิ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, ทีฆรตฺตํ กตานํ ปุญฺญานํ อิฏฺฐํ [ทีฆรตฺตํ อิฏฺฐํ (สี. ก.) ปสฺส อิติวุ. 22] กนฺตํ ปิยํ มนาปํ วิปากํ ปจฺจนุภูตํ, สตฺต วสฺสานิ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตฺวา สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป น อิมํ [น ยิมํ (อิติวุ. 22)] โลกํ ปุนราคมาสิํฯ สํวฏฺฏมาเน สุทาหํ, ภิกฺขเว, กปฺเป อาภสฺสรูปโค โหมิฯ วิวฏฺฏมาเน กปฺเป สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามิฯ ตตฺร สุทาหํ [สุทํ (อิติวุ. 22)], ภิกฺขเว, พฺรหฺมา โหมิ มหาพฺรหฺมา อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตีฯ ฉตฺติํสกฺขตฺตุํ โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, สกฺโก อโหสิํ เทวานมินฺโท, อเนกสตกฺขตฺตุํ ราชา อโหสิํ จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (ก.)] ธมฺมิโก ธมฺมราชา จาตุรนฺโต วิชิตาวี ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต สตฺตรตนสมนฺนาคโต, โก ปน วาโท ปเทสรชฺชสฺส? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ ‘กิสฺส นุ โข เม อิทํ กมฺมสฺส ผลํ, กิสฺส กมฺมสฺส วิปาโก, เยนาหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’ติฯ ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ ‘ติณฺณํ โข เม อิทํ กมฺมานํ ผลํ, ติณฺณํ กมฺมานํ วิปาโกฯ เยนาหํ เอตรหิ เอวํมหิทฺธิโก เอวํมหานุภาโว’ติฯ เสยฺยถิทํ, ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺสา’’ติฯ ตตฺถ ยญฺจ ทานํ โย จ ทโม โย จ สํยโม, อิทํ กมฺมํฯ โย ตปฺปจฺจยา วิปาโก ปจฺจนุภูโต, อยํ วิปาโกฯ ตถา จูฬกมฺมวิภงฺโค วตฺตพฺโพฯ

ยํ สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส เทสิตํฯ ตตฺถ เย ธมฺมา อปฺปายุกทีฆายุกตาย สํวตฺตนฺติ พหฺวาพาธอปฺปาพาธตาย อปฺเปสกฺขมเหสกฺขตาย ทุพฺพณฺณสุวณฺณตาย นีจกุลิกอุจฺจกุลิกตาย อปฺปโภคมหาโภคตาย ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตาย จ สํวตฺตนฺติ, อิทํ กมฺมํฯ ยา ตตฺถ อปฺปายุกทีฆายุกตา…เป.… ทุปฺปญฺญปญฺญวนฺตตา, อยํ วิปาโกฯ อิทํ กมฺมญฺจ วิปาโก จฯ

[122] ตตฺถ กตมํ กุสลํ?

‘‘วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (สี.) ปสฺส ธ. ป. 281];

เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิต’’นฺติฯ

อิทํ กุสลํฯ

‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;

สํวุตํ ตีหิ ฐาเนหิ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

อิทํ กุสลํฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กุสลมูลานิฯ กตมานิ ตีณิ? อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กุสลมูลานิฯ อิทํ กุสลํฯ ‘‘วิชฺชา, ภิกฺขเว [วิชฺชา จ โข ภิกฺขเว (สํยุตฺตนิกาเย)], ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนุเทว [อนฺวเทว (สี. ก.), สฺยาทิกณฺเฑ (โมคฺคลฺลาเน) 11 สุตฺตํ ปสฺสิตพฺพํ] หิรี โอตฺตปฺปญฺจา’’ติฯ อิทํ กุสลํฯ

ตตฺถ กตมํ อกุสลํ?

‘‘ยสฺส อจฺจนฺต ทุสฺสีลฺยํ, มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ;

กโรติ โส ตถตฺตานํ, ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโส’’ติฯ

อิทํ อกุสลํฯ

‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตชํ อตฺตสมฺภวํ;

อภิมตฺถติ [อภิมนฺถติ (สี.) ปสฺส ธ. ป. 161] ทุมฺเมธํ, วชิรํวสฺมมยํ มณิ’’นฺติฯ

อิทํ อกุสลํฯ

‘‘ทส กมฺมปเถ นิเสวิย, อกุสลากุสเลหิ วิวชฺชิตา;

ครหา จ ภวนฺติ เทวเต, พาลมตี นิรเยสุ ปจฺจเร’’ติฯ

อิทํ อกุสลํฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกุสลมูลานิ [ปสฺส อ. นิ. 3.70], กตมานิ ตีณิ? โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อกุสลมูลานิ’’ฯ อิทํ อกุสลํฯ

ตตฺถ กตมํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ?

‘‘ยาทิสํ [สํ. นิ. 1.256] วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ;

กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติฯ

ตตฺถ ยํ อาห ‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณ’’นฺติ, อิทํ กุสลํฯ ยํ อาห ‘‘ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ, อิทํ อกุสลํฯ อิทํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจฯ

‘‘สุเภน กมฺเมน วชนฺติ สุคฺคติํ, อปายภูมิํ อสุเภน กมฺมุนา;

ขยา จ กมฺมสฺส วิมุตฺตเจตโส, นิพฺพนฺติ เต โชติริวินฺธนกฺขยา’’ฯ

ตตฺถ ยํ อาห ‘‘สุเภน กมฺเมน วชนฺติ สุคฺคติ’’นฺติ, อิทํ กุสลํฯ ยํ อาห ‘‘อปายภูมิํ อสุเภน กมฺมุนา’’ติ, อิทํ อกุสลํฯ อิทํ กุสลญฺจ อกุสลญฺจฯ

[123] ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตํ?

‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผํ, วณฺณคนฺธมเหฐยํ [วณฺณคนฺธํ อเหฐยํ (สี.) ปสฺส ธ. ป. 49];

ปเลติ [ปเฬติ (ก.)] รสมาทาย, เอวํ คาเม มุนี จเร’’ติฯ

อิทํ อนุญฺญาตํฯ

‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ กรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน ปริสุทฺธาชีโวฯ อารทฺธวีริโย โข ปน โหติ ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สจฺฉิกิริยายฯ ปญฺญวา โข ปน โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ตีณิ กรณียานี’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ

‘‘ทสยิเม [ทส อิเม (สี. ก.) ปสฺส อ. นิ. 10.48], ภิกฺขเว, ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ กตเม ทส? ‘เววณฺณิยมฺหิ อชฺฌุปคโต’ติ ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ…เป.… อิเม โข ภิกฺขเว ทส ธมฺมา ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพา’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตนฺติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ กรณียานี’’ติฯ อิทํ อนุญฺญาตํฯ

ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ?

‘‘นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคสมิตํ [โคณสมํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. 1.13] ธนํ;

นตฺถิ สูริยสมา [สุริยสมา (สี.)] อาภา, สมุทฺทปรมา สรา’’ติฯ

ภควา อาห –

‘‘นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ ธญฺญสมํ ธนํ;

นตฺถิ ปญฺญาสมา อาภา, วุฏฺฐิเวปรมา สรา’’ติฯ

เอตฺถ ยํ ปุริมกํ, อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

‘‘ตีณิมานิ , ภิกฺขเวऋ อกรณียานิฯ กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตนฺติฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ อกรณียานี’’ติฯ อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

[124] ตตฺถ กตมํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ?

‘‘กิํสูธ ภีตา ชนตา อเนกา, มคฺโค จเนกายตโน ปวุตฺโต [จเนกายตนปฺปวุตฺตา (สํ. นิ. 1.75)];

ปุจฺฉามิ ตํ โคตม ภูริปญฺญ, กิสฺมิํ ฐิโต ปรโลกํ น ภาเยติฯ

‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา, กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน;

พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสนฺโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทญฺญู;

เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโต จตูสุ, ธมฺเม ฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติฯ

ตตฺถ ยํ อาห ‘‘วาจํ มนญฺจ ปณิธาย สมฺมา’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ ‘‘กาเยน ปาปานิ อกุพฺพมาโน’’ติ, อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ‘‘พหฺวนฺนปานํ ฆรมาวสนฺโต, สทฺโธ มุทู สํวิภาคี วทญฺญูฯ เอเตสุ ธมฺเมสุ ฐิโต จตูสุ, ธมฺเม ฐิโต ปรโลกํ น ภาเย’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธานสาสนํ’’ฯ

ตตฺถ ยํ อาห ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ, อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยํ อาห ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจฯ

‘‘กายสมาจารมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิฯ วจีสมาจารมฺปาหํ , เทวานมินฺท , ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิฯ มโนสมาจารมฺปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ…เป.… ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิ’’ฯ

‘‘กายสมาจารมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ ยถารูปญฺจ โข กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพฯ

ตตฺถ ยํ ชญฺญา กายสมาจารํ ‘‘อิมํ [อิทํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. 2.364] โข เม กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ, เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพฯ ‘‘กายสมาจารมฺปาหํ เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ ‘‘วจีสมาจารํ…เป.… ‘‘ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ ยถารูปญฺจ โข ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูปา ปริเยสนา น เสวิตพฺพาฯ ตตฺถ ยํ ชญฺญา ปริเยสนํ ‘‘อิมํ โข เม ปริเยสนํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติ, เอวรูปา ปริเยสนา เสวิตพฺพาฯ ‘‘ปริเยสนมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยํ อาห ‘‘เสวิตพฺพมฺปี’’ติ, อิทํ อนุญฺญาตํฯ ยํ อาห ‘‘น เสวิตพฺพมฺปี’’ติ, อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ อิทํ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจฯ

[170] ตตฺถ กตโม ถโว?

‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก [ปสฺส ธ. ป. 273] เสฏฺโฐ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;

วิราโค เสฏฺโฐ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานญฺจ จกฺขุมา’’ติฯ

อยํ ถโวฯ

‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิฯ กตมานิ ตีณิ? ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา จตุปฺปทา วา พหุปฺปทา วา รูปิโน วา อรูปิโน วา สญฺญิโน วา อสญฺญิโน วา เนวสญฺญีนาสญฺญิโน วา, ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายติ เสฏฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ , ยทิทํ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ [อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 81 ปสฺสิตพฺพํ] ปณฺณตฺติสงฺขตานํ วา อสงฺขตานํ วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายติ เสฏฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ, ยทิทํ มทนิมฺมทโน…เป.… นิโรโธ นิพฺพานํฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, สงฺฆานํ ปณฺณตฺติ คณานํ ปณฺณตฺติ มหาชนสนฺนิปาตานํ ปณฺณตฺติ, ตถาคตสาวกสงฺโฆ เตสํ อคฺคมกฺขายติ เสฏฺฐมกฺขายติ ปวรมกฺขายติ, ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา…เป.… ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติฯ

‘‘สพฺพโลกุตฺตโร สตฺถา, ธมฺโม จ กุสลกฺขโต [กุสลมกฺขโต (ก.)];

คโณ จ นรสีหสฺส, ตานิ ตีณิ วิสฺสิสฺสเรฯ

‘‘สมณปทุมสญฺจโย คโณ, ธมฺมวโร จ วิทูนํ สกฺกโต;

นรวรทมโก จ จกฺขุมา, ตานิ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริฯ

‘‘สตฺถา จ อปฺปฏิสโม, ธมฺโม จ สพฺโพ นิรุปทาโห;

อริโย จ คณวโร, ตานิ ขลุ วิสฺสิสฺสเร ตีณิฯ

‘‘สจฺจนาโม ชิโน เขโม สพฺพาภิภู, สจฺจธมฺโม นตฺถญฺโญ ตสฺส อุตฺตริ;

อริยสงฺโฆ นิจฺจํ วิญฺญูนํ ปูชิโต, ตานิ ตีณิ โลกสฺส อุตฺตริฯ

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ [เย จาปิ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. 5.384] ตรนฺติ โอฆํฯ

‘‘ตํ ตาทิสํ เทวมนุสฺสเสฏฺฐํ;

สตฺตา นมสฺสนฺติ วิสุทฺธิเปกฺขา’’ติฯ

อยํ ถโวติฯ

ตตฺถ โลกิยํ สุตฺตํ ทฺวีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จฯ โลกุตฺตรํปิ สุตฺตํ ตีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ ทสฺสนภาคิเยน จ ภาวนาภาคิเยน จ อเสกฺขภาคิเยน จฯ โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจฯ ยสฺมิํ สุตฺเต ยํ ยํ ปทํ ทิสฺสติ สํกิเลสภาคิยํ วา วาสนาภาคิยํ วา, เตน เตน โลกิยนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํ, ทสฺสนภาคิยํ วา ภาวนาภาคิยํ วา อเสกฺขภาคิยํ วา ยํ ยํ ปทํ ทิสฺสติ เตน เตน โลกุตฺตรนฺติ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตาย, ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส นิคฺฆาตาย, ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทสฺสนภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ภาวนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํฯ

โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, เต ตีหิ สุตฺเตหิ สมนฺเวสิตพฺพา ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จาติฯ

ตตฺถ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ เอกพีชินา โกลํโกเลน สตฺตกฺขตฺตุปรเมน สทฺธานุสารินา ธมฺมานุสารินา จาติ, ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, สกทาคามินา, อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนน, อนาคามินา , อนฺตรา ปรินิพฺพายินา, อุปหจฺจ ปรินิพฺพายินา, อสงฺขารปรินิพฺพายินา, สสงฺขารปรินิพฺพายินา, อุทฺธํโสเตน อกนิฏฺฐคามินา, สทฺธาวิมุตฺเตน, ทิฏฺฐิปฺปตฺเตน, กายสกฺขินา จาติ, ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํ สทฺธาวิมุตฺเตน, ปญฺญาวิมุตฺเตน, สุญฺญตวิมุตฺเตน, อนิมิตฺตวิมุตฺเตน, อปฺปณิหิตวิมุตฺเตน, อุภโตภาควิมุตฺเตน สมสีสินา ปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺเธหิ จาติ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ นวหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ เอวํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ อิเมหิ ฉพฺพีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

เต จริเตหิ นิทฺทิฏฺฐา สมนฺเวสิตพฺพา เกจิ ราคจริตา, เกจิ โทสจริตา, เกจิ โมหจริตา, เกจิ ราคจริตา จ โทสจริตา จ, เกจิ ราคจริตา จ โมหจริตา จ, เกจิ โทสจริตา จ โมหจริตา จ, เกจิ ราคจริตา จ โทสจริตา จ โมหจริตา จ, ราคมุเข ฐิโต ราคจริโต, ราคมุเข ฐิโต โทสจริโต, ราคมุเข ฐิโต โมหจริโต, ราคมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จ, โทสมุเข ฐิโต โทสจริโต, โทสมุเข ฐิโต โมหจริโต, โทสมุเข ฐิโต ราคจริโต, โทสมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จ, โมหมุเข ฐิโต โมหจริโต, โมหมุเข ฐิโต ราคจริโต โมหมุเข ฐิโต โทสจริโต, โมหมุเข ฐิโต ราคจริโต จ โทสจริโต จ โมหจริโต จาติ, โลกิยํ สุตฺตํ สตฺตาธิฏฺฐานํ อิเมหิ เอกูนวีสติยา ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สีลวนฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ, เต สีลวนฺโต ปญฺจ ปุคฺคลา ปกติสีลํ สมาทานสีลํ จิตฺตปฺปสาโท สมโถ วิปสฺสนา จาติ, วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ อิเมหิ ปญฺจหิ ปุคฺคเลหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

โลกุตฺตรํ สุตฺตํ ธมฺมาธิฏฺฐานํ ตีหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จฯ

โลกิยญฺจ โลกุตฺตรญฺจ สตฺตาธิฏฺฐานญฺจ ธมฺมาธิฏฺฐานญฺจ อุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ, ญาณํ ปญฺญาย นิทฺทิสิตพฺพํ ปญฺญินฺทฺริเยน ปญฺญาพเลน อธิปญฺญาสิกฺขาย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺเคน สมฺมาทิฏฺฐิยา ตีรณาย สนฺตีรณาย ธมฺเม ญาเณน อนฺวเย ญาเณน ขเย ญาเณน อนุปฺปาเท ญาเณน อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริเยน อญฺญินฺทฺริเยน อญฺญาตาวินฺทฺริเยน จกฺขุนา วิชฺชาย พุทฺธิยา ภูริยา เมธาย, ยํ ยํ วา ปน ลพฺภติ, เตน เตน ปญฺญาธิวจเนน นิทฺทิสิตพฺพํฯ

เญยฺยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนหิ อชฺฌตฺติกพาหิเรหิ หีนปฺปณีเตหิ ทูรสนฺติเกหิ สงฺขตาสงฺขเตหิ กุสลากุสลาพฺยากเตหิ สงฺเขปโต วา ฉหิ อารมฺมเณหิ นิทฺทิสิตพฺพํฯ ญาณญฺจ เญยฺยญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํ, ปญฺญาปิ อารมฺมณภูตา เญยฺยํ, ยํ กิญฺจิ อารมฺมณภูตํ อชฺฌตฺติกํ วา พาหิรํ วา, สพฺพํ ตํ สงฺขเตน อสงฺขเตน จ นิทฺทิสิตพฺพํฯ

ทสฺสนํ ภาวนา [ทสฺสนา ภาวนา (สี.)] สกวจนํ ปรวจนํ วิสชฺชนียํ อวิสชฺชนียํ กมฺมํ วิปาโกติ สพฺพตฺถ ตทุภยํ สุตฺเต ยถา นิทฺทิฏฺฐํ, ตถา อุปธารยิตฺวา ลพฺภมานโต นิทฺทิสิตพฺพํ, ยํ วา ปน กิญฺจิ ภควา อญฺญตรวจนํ ภาสติ, สพฺพํ ตํ ยถานิทฺทิฏฺฐํ ธารยิตพฺพํฯ

ทุวิโธ เหตุ ยญฺจ กมฺมํ เย จ กิเลสา, สมุทโย กิเลสาฯ ตตฺถ กิเลสา สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน นิทฺทิสิตพฺพาฯ

สมุทโย สํกิเลสภาคิเยน จ วาสนาภาคิเยน จ สุตฺเตน นิทฺทิสิตพฺโพฯ ตตฺถ กุสลํ จตูหิ สุตฺเตหิ นิทฺทิสิตพฺพํ วาสนาภาคิเยน ทสฺสนภาคิเยน ภาวนาภาคิเยน อเสกฺขภาคิเยน จฯ อกุสลํ สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน นิทฺทิสิตพฺพํ ฯ กุสลญฺจ อกุสลญฺจ ตทุภเยน [ตทุภเยหิ (สี.)] นิทฺทิสิตพฺพํฯ อนุญฺญาตํ ภควโต อนุญฺญาตาย นิทฺทิสิตพฺพํ, ตํ ปญฺจวิธํ สํวโร ปหานํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา กปฺปิยานุโลโมติ, ยํ ทิสฺสติ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ, ตํ กปฺปิยานุโลเมน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ปฏิกฺขิตฺตํ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตการเณน นิทฺทิสิตพฺพํฯ อนุญฺญาตญฺจ ปฏิกฺขิตฺตญฺจ ตทุภเยน นิทฺทิสิตพฺพํฯ ถโว ปสํสาย นิทฺทิสิตพฺโพฯ โส ปญฺจวิเธน เวทิตพฺโพ ภควโต ธมฺมสฺส อริยสงฺฆสฺส อริยธมฺมานํ สิกฺขาย โลกิยคุณสมฺปตฺติยาติฯ เอวํ ถโว ปญฺจวิเธน นิทฺทิสิตพฺโพฯ

อินฺทฺริยภูมิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, กิเลสภูมิ นวหิ ปเทหิ นิทฺทิสิตพฺพา, เอวเมตานิ อฏฺฐารส ปทานิ โหนฺติ นว ปทานิ กุสลานิ นว ปทานิ อกุสลานีติ, ตถาหิ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา, สาสนปฺปฏฺฐาเน’’ติฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘นวหิ จ ปเทหิ กุสลา, นวหิ จ ยุชฺชนฺติ อกุสลปฺปกฺขา;

เอเต ขลุ มูลปทา, ภวนฺติ อฏฺฐารส ปทานี’’ติฯ

นิยุตฺตํ สาสนปฺปฏฺฐานํฯ

เอตฺตาวตา สมตฺตา เนตฺติ ยา อายสฺมตา มหากจฺจายเนน ภาสิตา ภควตา อนุโมทิตา มูลสงฺคีติยํ สงฺคีตาติฯ

เนตฺติปฺปกรณํ นิฏฺฐิตํฯ