[10] ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ, อิมานิ ฉปฺปทานิ อตฺโถฯ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโส, อิมานิ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํฯ เตนาห ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติฯ

เกวลนฺติ โลกุตฺตรํ, น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหิฯ ปริปุณฺณนฺติ ปริปูรํ อนูนํ อนติเรกํฯ ปริสุทฺธนฺติ นิมฺมลํ สพฺพมลาปคตํ ปริโยทาตํ อุปฏฺฐิตํ สพฺพวิเสสานํ, อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํอิติปิ ตถาคตนิเสวิตํอิติปิ ตถาคตารญฺชิตํอิติปิ, อโตเจตํ พฺรหฺมจริยํ ปญฺญายติฯ เตนาห ภควา ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติฯ

เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา, โยคีนํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –

‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;

อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติฯ

นิยุตฺโต เทสนาหาโรฯ

2. วิจยหารวิภงฺโค

[11] ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจา’’ติ คาถา, อยํ วิจโย หาโรฯ

กิํ วิจินติ? ปทํ วิจินติ, ปญฺหํ วิจินติ, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (สี. ก.)] วิจินติ, ปุพฺพาปรํ วิจินติ, อสฺสาทํ วิจินติ, อาทีนวํ วิจินติ, นิสฺสรณํ วิจินติ, ผลํ วิจินติ, อุปายํ วิจินติ, อาณตฺติํ วิจินติ, อนุคีติํ วิจินติ, สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินติฯ ยถา กิํ ภเว, ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ –

‘‘เกนสฺสุ [ปสฺส สุ. นิ. 1038] นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, โส เอโก ปญฺโหฯ กสฺมา? เอกวตฺถุ ปริคฺคหา, เอวญฺหิ อาห ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ โลกาธิฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ โลกสฺส อปฺปกาสนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ โลกสฺส อภิเลปนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ตสฺเสว โลกสฺส มหาภยํ ปุจฺฉติฯ โลโก ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกฯ

ตตฺถ วิสชฺชนา –

‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา,]

วิวิจฺฉา [เววิจฺฉา (สุ. นิ. 1039)] ปมาทา นปฺปกาสติ;

ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วิสชฺชิตานิ ปฐมํ ปฐเมน, ทุติยํ ทุติเยน, ตติยํ ตติเยน, จตุตฺถํ จตุตฺเถนฯ

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปญฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสชฺชนาฯ นีวรเณหิ นิวุโต โลโก, อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตาฯ ยถาห ภควา ‘‘สพฺพสตฺตานํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาณานํ สพฺพภูตานํ ปริยายโต เอกเมว นีวรณํ วทามิ ยทิทํ อวิชฺชา, อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตาฯ สพฺพโสว, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา นตฺถิ สตฺตานํ นีวรณนฺติ วทามี’’ติฯ เตน จ ปฐมสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ

‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปญฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ วิสชฺชนาฯ โย ปุคฺคโล นีวรเณหิ นิวุโต, โส วิวิจฺฉติฯ วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาฯ โส วิจิกิจฺฉนฺโต นาภิสทฺทหติ, น อภิสทฺทหนฺโต วีริยํ นารภติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยายฯ โส อิธปฺปมาทมนุยุตฺโต วิหรติ ปมตฺโต, สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยติ, ตสฺส เต อนุปฺปาทิยมานา นปฺปกาสนฺติ, ยถาห ภควา –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ [ปกาเสนฺติ ธ. ป. 304], หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา [รตฺติ ขิตฺตา (สี.), ปสฺส ธ. ป. 304] ยถา สรา;

เต คุเณหิ ปกาสนฺติ, กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติฯ

เตน จ ทุติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ

‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปญฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ วิสชฺชนาฯ ชปฺปา นาม วุจฺจติ ตณฺหาฯ สา กถํ อภิลิมฺปติ? ยถาห ภควา –

‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;

อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (ก.)] ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติฯ

สายํ ตณฺหา อาสตฺติพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘เอวํ อภิชปฺปา’’ติ กริตฺวา ตตฺถ โลโก อภิลิตฺโต นาม ภวติ, เตน จ ตติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ

‘‘กิํ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปญฺเห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ วิสชฺชนาฯ ทุวิธํ ทุกฺขํ – กายิกญฺจ เจตสิกญฺจฯ ยํ กายิกํ อิทํ ทุกฺขํ, ยํ เจตสิกํ อิทํ โทมนสฺสํฯ สพฺเพ สตฺตา หิ ทุกฺขสฺส อุพฺพิชฺชนฺติ, นตฺถิ ภยํ ทุกฺเขน สมสมํ, กุโต วา ปน ตสฺส อุตฺตริตรํ? ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตาฯ ตตฺถ โลโก โอธโส กทาจิ กรหจิ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติฯ ตถา วิปริณามทุกฺขตายฯ ตํ กิสฺส เหตุ? โหนฺติ โลเก อปฺปาพาธาปิ ทีฆายุกาปิฯ สงฺขารทุกฺขตาย ปน โลโก อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา มุจฺจติ, ตสฺมา สงฺขารทุกฺขตา ทุกฺขํ โลกสฺสาติ กตฺวา ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติฯ เตน จ จตุตฺถสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติฯ

สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]

โสตานํ กิํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร [ปิถียเร (สี.), ปิธิยฺยเร (ก.), ปสฺส สุ. นิ. 1040]ฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิฯ เต ทฺเว ปญฺหาฯ กสฺมา? อิเมหิ พตฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตาฯ เอวํ สมาปนฺนสฺส โลกสฺส เอวํ สํกิลิฏฺฐสฺส กิํ โลกสฺส โวทานํ วุฏฺฐานมิติ, เอวญฺหิ อาหฯ

สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติฯ อสมาหิตสฺส สวนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺสฯ ตตฺถ ยา อภิชฺฌา อยํ โลโภ อกุสลมูลํ, โย พฺยาปาโท อยํ โทโส อกุสลมูลํ, โย ปมาโท อยํ โมโห อกุสลมูลํฯ ตสฺเสวํ อสมาหิตสฺส ฉสุ อายตเนสุ ตณฺหา สวนฺติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, ยถาห ภควา –

‘‘สวตี’’ติ จ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํฯ จกฺขุ สวติ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ [อมนาปิเยสุ (ก.)] ปฏิหญฺญตีติฯ โสตํ…เป.… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน สวติ มนาปิเกสุ ธมฺเมสุ อมนาปิเกสุ ปฏิหญฺญตีติฯ อิติ สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา จ สวติฯ เตนาห ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติฯ

‘‘โสตานํ กิํ นิวารณ’’นฺติ ปริยุฏฺฐานวิฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ โวทานํฯ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ วุฏฺฐานํฯ

ตตฺถ วิสชฺชนา –

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, [อชิตาติ ภควา,]

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ

กายคตาย สติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย จกฺขุ นาวิญฺฉติ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ น ปฏิหญฺญติ, โสตํ…เป.… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นาวิญฺฉติ มนาปิเกสุ ธมฺเมสุ, อมนาปิเกสุ น ปฏิหญฺญติฯ เกน การเณน? สํวุตนิวาริตตฺตา อินฺทฺริยานํ ฯ เกน เต สํวุตนิวาริตา? สติอารกฺเขนฯ เตนาห ภควา – ‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติฯ

ปญฺญาย อนุสยา ปหียนฺติ, อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฏฺฐานา ปหียนฺติฯ กิสฺส [ตสฺส (สี.)], อนุสยสฺส ปหีนตฺตา? ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺส รุกฺขสฺส อนวเสสมูลุทฺธรเณ กเต ปุปฺผผลปลฺลวงฺกุรสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติฯ

เอวํ อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฏฺฐานสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติ ปิทหิตา ปฏิจฺฉนฺนาฯ เกน? ปญฺญายฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติฯ

‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]

นามรูปญฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ [มํ ปุจฺฉิ (ก.), ปสฺส สุ. นิ. 1043], อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

อยํ ปญฺเห [ปญฺโห (สี. ก.) เนตฺติวิภาวนี ปสฺสิตพฺพา] อนุสนฺธิํ ปุจฺฉติฯ อนุสนฺธิํ ปุจฺฉนฺโต กิํ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํฯ ตีณิ จ สจฺจานิ สงฺขตานิ นิโรธธมฺมานิ ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ อสงฺขโตฯ ตตฺถ สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียติ ทสฺสนภูมิยา จ ภาวนาภูมิยา จฯ ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺติ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา [อวิชฺชา จ นิรวเสสา (สี. ก.)]ฯ เตธาตุเก อิมานิ ทส สํโยชนานิ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิฯ

[12] ตตฺถ ตีณิ สํโยชนานิ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อธิฏฺฐาย นิรุชฺฌนฺติฯ สตฺต สํโยชนานิ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา อญฺญินฺทฺริยํ อธิฏฺฐาย นิรุชฺฌนฺติฯ ยํ ปน เอวํ ชานาติ ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ, อิทํ ขเย ญาณํฯ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติ, อิทํ อนุปฺปาเท ญาณํฯ อิมานิ ทฺเว ญาณานิ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ตตฺถ ยญฺจ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ ยญฺจ อญฺญินฺทฺริยํ, อิมานิ อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌนฺติ, ตตฺถ ยญฺจ ขเย ญาณํ ยญฺจ อนุปฺปาเท ญาณํ, อิมานิ ทฺเว ญาณานิ เอกปญฺญาฯ

อปิ จ อารมฺมณสงฺเกเตน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺติ, ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ ปชานนฺตสฺส ขเย ญาณนฺติ นามํ ลภติ, ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนฺตสฺส อนุปฺปาเท ญาณนฺติ นามํ ลภติฯ สา ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา, ยถาทิฏฺฐํ อปิลาปนฏฺเฐน สติฯ

[13] ตตฺถ เย ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, อิทํ นามรูปํฯ ตตฺถ เย ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา, อิทํ นามํฯ ยานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ รูปานิ, อิทํ รูปํฯ ตทุภยํ นามรูปํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ตสฺส นิโรธํ ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต อายสฺมา อชิโต ปารายเน เอวมาห –

‘‘ปญฺญา เจว สติ จ, นามรูปญฺจ มาริส;

เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

ตตฺถ สติ จ ปญฺญา จ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยญฺจ สมาธินฺทฺริยญฺจ, ปญฺญา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปญฺญินฺทฺริยญฺจ วีริยินฺทฺริยญฺจฯ ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํฯ ตตฺถ ยา สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ ฉนฺทสมาธิฯ สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ ฉนฺทสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีริยสมาธิ…เป.… ตตฺถ ยา จิตฺตาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ จิตฺตสมาธิ…เป.… ตตฺถ ยา วีมํสาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีมํสาสมาธิฯ สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํฯ ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สญฺญาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขาราฯ อิติ ปุริมโก จ วีมํสาสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ

[14] สพฺโพ สมาธิ ญาณมูลโก ญาณปุพฺพงฺคโม ญาณานุปริวตฺติฯ

ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร;

ยถา ทิวา ตถา รตฺติํ [รตฺติ (ก.) อยํ คาถา เถรคา. 397 ทิสฺสติ], ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาฯ

อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ กุสลานิ จิตฺตสหภูนิ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺเต นิรุชฺฌมาเน นิรุชฺฌนฺติฯ นามรูปญฺจ วิญฺญาณเหตุกํ วิญฺญาณปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, ตสฺส มคฺเคน เหตุ อุปจฺฉินฺโน, วิญฺญาณํ อนาหารํ อนภินนฺทิตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ ตํ นิรุชฺฌติฯ นามรูปมปิ อเหตุ อปฺปจฺจยํ ปุนพฺภวํ น นิพฺพตฺตยติ [นิพฺพตฺติยติ (ก.)]ฯ เอวํ วิญฺญาณสฺส นิโรธา ปญฺญา จ สติ จ นามรูปญฺจ นิรุชฺฌติฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;

ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;

วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติฯ

‘‘เย จ [อยํ คาถา สุ. นิ. 1044 อญฺญถา ทิสฺสติ] สงฺขาตธมฺมาเส, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]

เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;

เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติฯ

[15] อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, เต ตโย ปญฺหาฯ กิสฺส? เสขาเสขวิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหานโยเคน, เอวญฺหิ อาหฯ ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติ อรหตฺตํ ปุจฺฉติ, ‘‘เย จ เสขา ปุถู อิธา’’ติ เสขํ ปุจฺฉติ, ‘‘เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานํ ปุจฺฉติฯ

ตตฺถ วิสชฺชนา –

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]

มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต อํเส อปฺปฏิหตญาณทสฺสนํ, อนาคเต อํเส อปฺปฏิหตญาณทสฺสนํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อํเส อปฺปฏิหตญาณทสฺสนํฯ

โก จ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต? ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จ อญฺญาณํ อทสฺสนํ, อยํ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโตฯ ยถา อิธ ปุริโส ตารกรูปานิ ปสฺเสยฺย, โน จ คณนสงฺเกเตน ชาเนยฺย, อยํ ญาณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโตฯ

ภควโต ปน อปฺปฏิหตญาณทสฺสนํ, อนาวรณญาณทสฺสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโตฯ ตตฺถ เสเขน ทฺวีสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ เคธา จ รชนีเยสุ ธมฺเมสุ, โทสา จ ปริยุฏฺฐานีเยสุฯ ตตฺถ ยา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา ปิยายนา กีฬนา, ตํ ภควา นิวาเรนฺโต เอวมาห ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติฯ

‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ ปริยุฏฺฐานวิฆาตํ อาหฯ ตถา หิ เสโข อภิคิชฺฌนฺโต อสมุปฺปนฺนญฺจ กิเลสํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนญฺจ กิเลสํ ผาติํ กโรติฯ โย ปน อนาวิลสงฺกปฺโป อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ, โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติฯ

[16] กตเม [กตเม จ (อฏฺฐ.)] อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก, อิเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาฯ กตเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? อนุสยา อกุสลมูลานิ, อิเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาฯ กตเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ โสตาปนฺนสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาฯ กตเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาฯ

เยน กามวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สตินฺทฺริยํฯ เยน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมาธินฺทฺริยํฯ เยน วิหิํสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ วีริยินฺทฺริยํฯ

เยน อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ นาธิวาเสติ, อิทํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํฯ

ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุฯ วีริยินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุฯ สตินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ สมาธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุฯ ปญฺญินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺฐพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ เอวํ เสโข สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อปฺปมตฺโต วุตฺโต ภควตา อนาวิลตาย มนสาฯ เตนาห ภควา ‘‘มนสานาวิโลสิยา’’ติฯ

[17] ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ โลโก นาม ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโกฯ ตตฺถ กิเลสโลเกน ภวโลโก สมุทาคจฺฉติ, โส อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตติ, อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ เนยฺยสฺส ปริญฺญา ภวติฯ สา ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา ทสฺสนปริญฺญาย จ ภาวนาปริญฺญาย จฯ ยทา หิ เสโข เญยฺยํ ปริชานาติ, ตทา นิพฺพิทาสหคเตหิ สญฺญามนสิกาเรหิ เนยฺยํ ปริญฺญาตํ ภวติฯ ตสฺส ทฺเว ธมฺมา โกสลฺลํ คจฺฉนฺติ – ทสฺสนโกสลฺลญฺจ ภาวนาโกสลฺลญฺจฯ

ตํ ญาณํ ปญฺจวิเธน เวทิตพฺพํः อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานํ ภาวนา สจฺฉิกิริยาฯ ตตฺถ กตมา อภิญฺญา? ยํ ธมฺมานํ สลกฺขเณ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ อตฺถปฏิสมฺภิทา จ, อยํ อภิญฺญาฯ

ตตฺถ กตมา ปริญฺญา? เอวํ อภิชานิตฺวา ยา ปริชานนา ‘‘อิทํ กุสลํ, อิทํ อกุสลํ, อิทํ สาวชฺชํ, อิทํ อนวชฺชํ, อิทํ กณฺหํ, อิทํ สุกฺกํ, อิทํ เสวิตพฺพํ, อิทํ น เสวิตพฺพํ, อิเม ธมฺมา เอวํคหิตา, อิทํ ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ [นิพฺพตฺตาเปนฺติ (ก.)], เตสํ เอวํคหิตานํ อยํ อตฺโถ’’ติ, อยํ ปริญฺญาฯ

เอวํ ปริชานิตฺวา ตโย ธมฺมา อวสิฏฺฐา ภวนฺติ ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา ปหาตพฺพา? เย อกุสลาฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา? เย กุสลาฯ ตตฺถ กตเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ยํ อสงฺขตํฯ

โย เอวํ ชานาติ อยํ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล กลฺยาณตากุสโล ผลตากุสโล, อายกุสโล อปายกุสโล อุปายกุสโล มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโตติ, เตนาห ภควา ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติฯ

‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ เตน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมิญฺชิเต [สมฺมิญฺชิเต (สี.)] ปสาริเต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สเตน สมฺปชาเนน วิหาตพฺพํฯ อิมา ทฺเว จริยา อนุญฺญาตา ภควตา เอกา วิสุทฺธานํ, เอกา วิสุชฺฌนฺตานํฯ เก วิสุทฺธา? อรหนฺโตฯ เก วิสุชฺฌนฺตา? เสกฺขาฯ กตกิจฺจานิ หิ อรหโต อินฺทฺริยานิฯ ยํ โพชฺฌํ, ตํ จตุพฺพิธํ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาภิสมเยน สมุทยสฺส ปหานาภิสมเยน มคฺคสฺส ภาวนาภิสมเยน นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมเยน, อิทํ จตุพฺพิธํ โพชฺฌํ โย เอวํ ชานาติ, อยํ วุจฺจติ สโต อภิกฺกมติ สโต ปฏิกฺกมติ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺสฯ เตนาห ภควา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ, เตนาห –

‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]

มนสานาวิโล สิยา;

กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติฯ

เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสชฺชิตพฺพํฯ สุตฺตสฺส จ อนุคีติ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ สมาเนตพฺพา [สมานยิตพฺพา (สี. ก.)]ฯ อตฺถาปคตํ หิ พฺยญฺชนํ สมฺผปฺปลาปํ ภวติฯ ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปทพฺยญฺชนสฺส อตฺโถปิ ทุนฺนโย ภวติ, ตสฺมา อตฺถพฺยญฺชนูเปตํ สงฺคายิตพฺพํฯ สุตฺตญฺจ ปวิจินิตพฺพํฯ กิํ อิทํ สุตฺตํ อาหจฺจ วจนํ อนุสนฺธิวจนํ นีตตฺถํ เนยฺยตฺถํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ? กุหิํ อิมสฺส สุตฺตสฺส สพฺพานิ สจฺจานิ ปสฺสิตพฺพานิ, อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ? เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพํฯ เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน – ‘‘ยํ ปุจฺฉิตญฺจ วิสฺสชฺชิตญฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีตี’’ติฯ

นิยุตฺโต วิจโย หาโรฯ

3. ยุตฺติหารวิภงฺโค

[18] ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติ, อยํ ยุตฺติหาโรฯ กิํ โยชยติ [โยเชติ (สี.)]? จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส [สมฺปหุล… (ก.)] เอกตฺเถราปเทโสฯ อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา, ตานิ ปทพฺยญฺชนานิ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ, วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ, ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิฯ

กตมสฺมิํ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ? จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ กตมสฺมิํ วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ? ราควินเย โทสวินเย โมหวินเยฯ กตมิสฺสํ [กตมิยํ (สี.)] ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเทฯ ยทิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อวตรติ, กิเลสวินเย สนฺทิสฺสติ , ธมฺมตญฺจ น วิโลเมติ, เอวํ อาสเว น ชเนติฯ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยํ ยํ ยุชฺชติ, เยน เยน ยุชฺชติ, ยถา ยถา ยุชฺชติ, ตํ ตํ คเหตพฺพํฯ

[19] ปญฺหํ ปุจฺฉิเตน กติ ปทานิ ปญฺเหติ ปทโส ปริโยคาหิตพฺพํ วิเจตพฺพํ? ยทิ สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ ตีณิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ ทฺเว ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปญฺโหฯ อถ เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโก ปญฺโหฯ ตํ อุปปริกฺขมาเนน อญฺญาตพฺพํ กิํ อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยญฺชนา, อุทาหุ อิเมสํ ธมฺมานํ เอโก อตฺโถ พฺยญฺชนเมว นานนฺติฯ ยถา กิํ ภเว? ยถา สา เทวตา ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ

‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต [ปสฺส ส. นิ. 1.66] โลโก, เกนสฺสุ ปริวาริโต;

เกน สลฺเลน โอติณฺโณ, กิสฺส ธูปายิโต สทา’’ติฯ

อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิฯ เต ตโย ปญฺหา กถํ ญายติ? ภควา หิ เทวตาย วิสชฺเชติฯ

‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต [มจฺจุนพฺภาหโต (ก.) เถรคา. 448; สํ. นิ. 1.66 ปสฺสิตพฺพํ] โลโก, ชราย ปริวาริโต;

ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติฯ