สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สุญฺญโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อนิมิตฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ อปฺปณิหิโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโมฯ

ปณีตาธิมุตฺตตาติ สุญฺญเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตาฯ

อรณวิหาโรติ ปฐมํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ทุติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ ตติยํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ จตุตฺถํ ฌานํ อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโรฯ

อรณวิหาโรติ เกนฏฺเฐน อรณวิหาโร? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร หรตีติ – อรณวิหาโรฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ หรตีติ – อรณวิหาโรฯ อยํ อรณวิหาโรฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปญฺญา อรณวิหาเร ญาณํ’’ฯ

อรณวิหารญาณนิทฺเทโส เตตฺติํสติโมฯ

34. นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส

[83] กถํ ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ?

ทฺวีหิ พเลหีติ ทฺเว พลานิ – สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํฯ กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ อวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํฯ

สมถพลนฺติ เกนฏฺเฐน สมถพลํ? ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ – สมถพลํฯ อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํฯ อิทํ สมถพลํฯ

กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯ นิโรธานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ …เป.… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป.… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํฯ

วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเฐน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อวิชฺชาย จ อวิชฺชา สหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ อิทํ วิปสฺสนาพลํฯ

ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติฯ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ฯ

[84] โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา ญาณจริยา, ทุกฺขานุปสฺสนา ญาณจริยา, อนตฺตานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิพฺพิทานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิราคานุปสฺสนา ญาณจริยา, นิโรธานุปสฺสนา ญาณจริยา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ญาณจริยา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ญาณจริยา, โสตาปตฺติมคฺโค ญาณจริยา, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, สกทาคามิมคฺโค ญาณจริยา, สกทาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อนาคามิมคฺโค ญาณจริยา, อนาคามิผลสมาปตฺติ ญาณจริยา, อรหตฺตมคฺโค ญาณจริยา, อรหตฺตผลสมาปตฺติ ญาณจริยา – อิมาหิ โสฬสหิ ญาณจริยาหิฯ

[85] นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปฐมํ ฌานํ สมาธิจริยา, ทุติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, ตติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, จตุตฺถํ ฌานํ สมาธิจริยา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยาฯ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิฯ

วสีติ ปญฺจ วสิโยฯ อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺฐานวสี , วุฏฺฐานวสี, ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ; สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – สมาปชฺชนวสีฯ

ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺฐาติ ; อธิฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อธิฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ วุฏฺฐาติ; วุฏฺฐาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – วุฏฺฐานวสีฯ ปฐมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ

ทุติยํ ฌานํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสีฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ…เป.… อธิฏฺฐาติ… วุฏฺฐาติ… ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสีฯ อิมา ปญฺจ วสิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ’’ฯ

นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทโส จตุตฺติํสติโมฯ

35. ปรินิพฺพานญาณนิทฺเทโส

[86] กถํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปญฺญา ปรินิพฺพาเน ญาณํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย…เป.… ญาเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา … ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติฯ

อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทญฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ อิทญฺเจว โสตปวตฺตํ…เป.… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อญฺญญฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติฯ