อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ , จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโยฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ภูมินานตฺเต ญาณํ’’ฯ

ภูมินานตฺตญาณนิทฺเทโส อฏฺฐารสโมฯ

19. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส

[73] กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ? กถํ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปญฺจ วิปากญฺจ กิริยญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺฐสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ

กถํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? จตฺตาโร อริยมคฺเค กุสลโต ววตฺเถติ, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติฯ เอวํ ธมฺเม ววตฺเถติฯ

นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… วิมุจฺจติฯ

รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติฯ ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติฯ อิเม นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา ฯ

[74] นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ

สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.…ฯ

รูปํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… รูปํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป.… ชรามรณํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติฯ สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติฯ อิเม นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมาฯ

นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺญานานตฺตํ, สญฺญานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ – อิเม นว นานตฺตาฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นวธมฺมววตฺถาเน ปญฺญา ธมฺมนานตฺเต ญาณํ’’ฯ

ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทโส เอกูนวีสติโมฯ

20-24. ญาณปญฺจกนิทฺเทโส

[75] กถํ อภิญฺญาปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญาปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเนปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยาปญฺญา ผสฺสนฏฺเฐ ญาณํ? เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปริญฺญาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อภิญฺญา ปญฺญา ญาตฏฺเฐ ญาณํ, ปริญฺญา ปญฺญา ตีรณฏฺเฐ ญาณํ, ปหาเน ปญฺญา ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณํ, ภาวนา ปญฺญา เอกรสฏฺเฐ ญาณํ, สจฺฉิกิริยา ปญฺญา ผุสนฏฺเฐ ญาณํ’’ฯ

ญาณปญฺจกนิทฺเทโส จตุวีสติโมฯ

25-28. ปฏิสมฺภิทาญาณนิทฺเทโส

[76] กถํ อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท ญาณํ? สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ อญฺโญ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อญฺโญ ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ เยน ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปญฺญา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ อญฺโญ อธิโมกฺขฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ปคฺคหฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ อวิกฺเขปฏฺโฐ อตฺโถ, อญฺโญ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ เยน ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ญาตา, เตเนว ญาเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ ‘‘อตฺถนานตฺเต ปญฺญา อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ

ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อญฺญา ธมฺมนิรุตฺติโย, อญฺญา อตฺถนิรุตฺติโยฯ เยน ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ญาตา, เตเนว ญาเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปญฺญา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท ญาณํ’’ฯ