[58] กติ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาฯ นตฺถิ สงฺขารุเปกฺขา อกุสลาฯ

ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา, อฏฺฐ จิตฺตสฺส โคจรา;

ปุถุชฺชนสฺส ทฺเว โหนฺติ, ตโย เสกฺขสฺส โคจรา;

ตโย จ วีตราคสฺส, เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏติฯ

อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;

อฏฺฐารส สงฺขารุเปกฺขา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ

อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล สงฺขารุเปกฺขาสุ, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ’’ฯ

สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส นวโมฯ

10. โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส

[59] กถํ พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ คติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ชรํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ มรณํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสกํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

นิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ …เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วุฏฺฐหิตฺวา [วุฏฺฐิตฺวา (สฺยา. ก.)] อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อายูหนา วุฏฺฐหิตฺวา อนายูหนํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปฏิสนฺธิยา วุฏฺฐหิตฺวา อปฺปฏิสนฺธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ คติยา วุฏฺฐหิตฺวา อคติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ นิพฺพตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนิพฺพตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปปตฺติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชาติยา วุฏฺฐหิตฺวา อชาติํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ชราย วุฏฺฐหิตฺวา อชรํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พฺยาธิมฺหา วุฏฺฐหิตฺวา อพฺยาธิํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ มรณา วุฏฺฐหิตฺวา อมตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ โสกา วุฏฺฐหิตฺวา อโสกํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปริเทวา วุฏฺฐหิตฺวา อปริเทวํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อุปายาสา วุฏฺฐหิตฺวา อนุปายาสํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺฐหิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุฯ อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป.… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุฯ

[60] กติ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีติํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ ฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม อฏฺฐ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กตเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ คติํ นิพฺพตฺติํ อุปปตฺติํ ชาติํ ชรํ พฺยาธิํ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย… สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ…เป.… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุฯ อิเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติฯ

กติ โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, ตโย โคตฺรภู ธมฺมา อพฺยากตาฯ นตฺถิ โคตฺรภู ธมฺมา อกุสลาติฯ

สามิสญฺจ นิรามิสํ, ปณิหิตญฺจ อปฺปณิหิตํ;

สญฺญุตฺตญฺจ วิสญฺญุตฺตํ, วุฏฺฐิตญฺจ อวุฏฺฐิตํฯ

อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส ญาณสฺส โคจรา;

อฏฺฐารส โคตฺรภู ธมฺมา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยาฯ

อิเม อฏฺฐารสาการา, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺฐาเน, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณํ’’ฯ

โคตฺรภุญาณนิทฺเทโส ทสโมฯ

11. มคฺคญาณนิทฺเทโส

[61] กถํ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ

โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณํ’’ฯ