ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ

อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปญฺญาย จ วิวฏฺฏนา;

อาวชฺชนา พลญฺเจว, ปฏิสงฺขา วิปสฺสนาฯ

อารมฺมณอนฺวเยน , อุโภ เอกววตฺถนา [เอกววตฺถานา (ก.)];

นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาฯ

อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคญฺจ อนุปสฺสติ;

สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานํ, อธิปญฺญา วิปสฺสนาฯ

กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ [จตูสุ จ (สฺยา.)] วิปสฺสนาสุ;

ตโย อุปฏฺฐาเน กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ’’ฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส สตฺตโมฯ

8. อาทีนวญาณนิทฺเทโส

[53] กถํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ นิมิตฺตํ ภยนฺติ…เป.… อายูหนา ภยนฺติ…เป.… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ … มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ

อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ

อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ

อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ

อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํ…เป.… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท ญาณํฯ

อุปฺปาทญฺจ ปวตฺตญฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;

อายูหนํ ปฏิสนฺธิํ, ญาณํ อาทีนเว อิทํฯ

อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;

อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธิํ, ญาณํ สนฺติปเท อิทํฯ

อิทํ อาทีนเว ญาณํ, ปญฺจฐาเนสุ ชายติ;

ปญฺจฐาเน สนฺติปเท, ทส ญาเณ ปชานาติ;

ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ’’ฯ

อาทีนวญาณนิทฺเทโส อฏฺฐโมฯ

9. สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทโส

[54] กถํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา [มุจฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา (ก.)] ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ? อุปฺปาทํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา [อุปฺปาทมุญฺจิตุกมฺยตา… (สฺยา.)] ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, ปวตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ, นิมิตฺตํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อายูหนํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปฏิสนฺธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… คติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… นิพฺพตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… อุปปตฺติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชาติํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ชรํ มุญฺจิตุกมฺยตา… พฺยาธิํ มุญฺจิตุกมฺยตา… มรณํ มุญฺจิตุกมฺยตา… โสกํ มุญฺจิตุกมฺยตา… ปริเทวํ มุญฺจิตุกมฺยตา…เป.… อุปายาสํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํ…เป.… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณํฯ