วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติฯ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณํ’’ฯ รูปกฺขนฺโธ [รูปกฺขนฺธา (สฺยา.)] อาหารสมุทโย ฯ เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา – ตโย [สงฺขาราติ เสสา (สฺยา.)] ขนฺธา ผสฺสสมุทยาฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามรูปสมุทโยฯ

อุทยพฺพยญาณนิทฺเทโส ฉฏฺโฐฯ

7. ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส

[51] กถํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ

[52] อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

เวทนารมฺมณตา…เป.… สญฺญารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิญฺญาณารมฺมณตา… จกฺขุ…เป.… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติฯ ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติฯ อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตฯ

ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโตฯ อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโตฯ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติฯ วิรชฺชติ, โน รชฺชติฯ นิโรเธติ, โน สมุเทติฯ ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ

อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติฯ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติฯ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติฯ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติฯ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ

วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปญฺญาย จ วิวฏฺฏนา;

อาวชฺชนา พลญฺเจว, ปฏิสงฺขา วิปสฺสนาฯ

อารมฺมณอนฺวเยน , อุโภ เอกววตฺถนา [เอกววตฺถานา (ก.)];

นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาฯ

อารมฺมณญฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคญฺจ อนุปสฺสติ;

สุญฺญโต จ อุปฏฺฐานํ, อธิปญฺญา วิปสฺสนาฯ

กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ [จตูสุ จ (สฺยา.)] วิปสฺสนาสุ;

ตโย อุปฏฺฐาเน กุสลตา, นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติฯ

ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณํ’’ฯ

ภงฺคานุปสฺสนาญาณนิทฺเทโส สตฺตโมฯ

8. อาทีนวญาณนิทฺเทโส

[53] กถํ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ นิมิตฺตํ ภยนฺติ…เป.… อายูหนา ภยนฺติ…เป.… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ … มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ – ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา อาทีนเว ญาณํฯ