[73] อนาวรณญาณํ ฯ

อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิฯ อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานํ สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ ญาณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิฯ

มาติกา นิฏฺฐิตาฯ

1. ญาณกถา

1. สุตมยญาณนิทฺเทโส

[1] กถํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

[2] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

เอโก ธมฺโม อภิญฺเญยฺโย – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ทฺเว ธาตุโยฯ ตโย ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ติสฺโส ธาตุโยฯ จตฺตาโร ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ปญฺจ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ปญฺจ วิมุตฺตายตนานิฯ ฉ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ฉ อนุตฺตริยานิฯ สตฺต ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิฯ อฏฺฐ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – อฏฺฐ อภิภายตนานิฯ นว ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – นว อนุปุพฺพวิหาราฯ ทส ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา – ทส นิชฺชรวตฺถูนิฯ

[3] ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)], ภิกฺขเว, อภิญฺเญยฺยํ; รูปา อภิญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) สํ. นิ. 4.52 ปสฺสิตพฺโพ] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ

โสตํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺทา อภิญฺเญยฺยา…เป.… ฆานํ อภิญฺเญยฺยํ; คนฺธา อภิญฺเญยฺยา… ชิวฺหา อภิญฺเญยฺยา; รสา อภิญฺเญยฺยา… กาโย อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพา อภิญฺเญยฺยา… มโน อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา; มโนวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ, มโนสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิญฺเญยฺยํฯ’’

รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; เวทนา อภิญฺเญยฺยา; สญฺญา อภิญฺเญยฺยา; สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ; โสตํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหา อภิญฺเญยฺยา; กาโย อภิญฺเญยฺโย; มโน อภิญฺเญยฺโยฯ รูปา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธา อภิญฺเญยฺยา; รสา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาฯ จกฺขุวฺตฺตฺญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; โสตวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหาวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; กายวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; มโนวิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ จกฺขุสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย ; โสตสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ฆานสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; กายสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; มโนสมฺผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา ; ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; กายสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยา; มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธสญฺญา อภิญฺเญยฺยา ; รสสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมสญฺญา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; รสสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมสญฺเจตนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; สทฺทตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; คนฺธตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; รสตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมตณฺหา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; สทฺทวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; คนฺธวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; รสวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิตกฺโก อภิญฺเญยฺโยฯ

รูปวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; สทฺทวิจาโร อภิญฺเญยฺโย ; คนฺธวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; รสวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพวิจาโร อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิจาโร อภิญฺเญยฺโยฯ

[4] ปถวีธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อาโปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; เตโชธาตุ อภิญฺเญยฺยา; วาโยธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อากาสธาตุ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ

ปถวีกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; อาโปกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; เตโชกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; วาโยกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; นีลกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปีตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; โลหิตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; โอทาตกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; อากาสกสิณํ อภิญฺเญยฺยํ; วิญฺญาณกสิณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

เกสา อภิญฺเญยฺยา; โลมา อภิญฺเญยฺยา; นขา อภิญฺเญยฺยา; ทนฺตา อภิญฺเญยฺยา; ตโจ อภิญฺเญยฺโย, มํสํ อภิญฺเญยฺยํ; นฺหารู [นหารู (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺยา; อฏฺฐี อภิญฺเญยฺยา; อฏฺฐิมิญฺชา อภิญฺเญยฺยา [อฏฺฐิมญฺชํ อภิญฺเญยฺยํ (สฺยา. ก.)]; วกฺกํ อภิญฺเญยฺยํ; หทยํ อภิญฺเญยฺยํ; ยกนํ อภิญฺเญยฺยํ; กิโลมกํ อภิญฺเญยฺยํ; ปิหกํ อภิญฺเญยฺยํ; ปปฺผาสํ อภิญฺเญยฺยํ; อนฺตํ อภิญฺเญยฺยํ อนฺตคุณํ อภิญฺเญยฺยํ; อุทริยํ อภิญฺเญยฺยํ; กรีสํ อภิญฺเญยฺยํ; ปิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; เสมฺหํ อภิญฺเญยฺยํ; ปุพฺโพ อภิญฺเญยฺโย; โลหิตํ อภิญฺเญยฺยํ; เสโท อภิญฺเญยฺโย; เมโท อภิญฺเญยฺโย; อสฺสุ อภิญฺเญยฺยํ; วสา อภิญฺเญยฺยา; เขโฬ อภิญฺเญยฺโย; สิงฺฆาณิกา อภิญฺเญยฺยา; ลสิกา อภิญฺเญยฺยา; มุตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; มตฺถลุงฺคํ อภิญฺเญยฺยํฯ

จกฺขายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ โสตายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺทายตนํ อภิญฺเญยฺยํ ฯ ฆานายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; คนฺธายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ ชิวฺหายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; รสายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ กายายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; โผฏฺฐพฺพายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ มนายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; ธมฺมายตนํ อภิญฺเญยฺยํฯ

จกฺขุธาตุ อภิญฺเญยฺยา; รูปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ โสตธาตุ อภิญฺเญยฺยา; สทฺทธาตุ อภิญฺเญยฺยา; โสตวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ ฆานธาตุ อภิญฺเญยฺยา; คนฺธธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ฆานวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ

ชิวฺหาธาตุ อภิญฺเญยฺยา ; รสธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ กายธาตุ อภิญฺเญยฺยา; โผฏฺฐพฺพธาตุ อภิญฺเญยฺยา; กายวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ มโนธาตุ อภิญฺเญยฺยา; ธมฺมธาตุ อภิญฺเญยฺยา; มโนวิญฺญาณธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ

จกฺขุนฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โสตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ฆานินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ชิวฺหินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; กายินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; มนินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ชีวิตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อิตฺถินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปุริสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สุขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อุเปกฺขินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สทฺธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺยํ; สตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; สมาธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อญฺญาตาวินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํฯ

[5] กามธาตุ อภิญฺเญยฺยา; รูปธาตุ อภิญฺเญยฺยา; อรูปธาตุ อภิญฺเญยฺยาฯ กามภโว อภิญฺเญยฺโย; รูปภโว อภิญฺเญยฺโย ; อรูปภโว อภิญฺเญยฺโยฯ สญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโย; อสญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโย; เนวสญฺญานาสญฺญาภโว อภิญฺเญยฺโยฯ เอกโวการภโว อภิญฺเญยฺโย; จตุโวการภโว อภิญฺเญยฺโย; ปญฺจโวการภโว อภิญฺเญยฺโยฯ

[6] ปฐมํ ฌานํ [ปฐมชฺฌานํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] อภิญฺเญยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํฯ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; กรุณาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; มุทิตาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ

อวิชฺชา อภิญฺเญยฺยา; สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; นามรูปํ อภิญฺเญยฺยํ; สฬายตนํ อภิญฺเญยฺยํ; ผสฺโส อภิญฺเญยฺโย; เวทนา อภิญฺเญยฺยา; ตณฺหา อภิญฺเญยฺยา; อุปาทานํ อภิญฺเญยฺยํ; ภโว อภิญฺเญยฺโย; ชาติ อภิญฺเญยฺยา; ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

[7] ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา…เป.… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยาฯ

ทุกฺขสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ รูปสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขารานํ… วิญฺญาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส ปริญฺญฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ รูปสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขารานํ… วิญฺญาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป.… ชรามรณสฺส ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[8] ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ… จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส สมุทยนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิญฺเญยฺโย ; ทุกฺขนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ รูปํ อภิญฺเญยฺยํ; รูปสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; รูปสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ เวทนา อภิญฺเญยฺยา…เป.… สญฺญา อภิญฺเญยฺยา… สงฺขารา อภิญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ อภิญฺเญยฺยํ… จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิญฺเญยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

[9] อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ

เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา ; ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ

[10] อุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; ปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; นิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อายูหนา [อายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิญฺเญยฺยา; ปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; คติ อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; ชาติ อภิญฺเญยฺยา; ชรา อภิญฺเญยฺยา; พฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย , มรณํ อภิญฺเญยฺยํ; โสโก อภิญฺเญยฺโย; ปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ

อนุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; อปฺปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนายูหนา [อนายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิญฺเญยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อคติ อภิญฺเญยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อชาติ อภิญฺเญยฺยา; อชรา อภิญฺเญยฺยา; อพฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย; อมตํ อภิญฺเญยฺยํ; อโสโก อภิญฺเญยฺโย; อปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อนุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ

อุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; อนุปฺปาโท อภิญฺเญยฺโย; ปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อปฺปวตฺตํ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา อภิญฺเญยฺยา; อนายูหนา อภิญฺเญยฺยาฯ ปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิญฺเญยฺยาฯ คติ อภิญฺเญยฺยา; อคติ อภิญฺเญยฺยาฯ นิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ อุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนุปปตฺติ อภิญฺเญยฺยา ฯ ชาติ อภิญฺเญยฺยา; อชาติ อภิญฺเญยฺยาฯ ชรา อภิญฺเญยฺยา; อชรา อภิญฺเญยฺยาฯ พฺยาธิ อภิญฺเญยฺโย; อพฺยาธิ อภิญฺเญยฺโยฯ มรณํ อภิญฺเญยฺยํ; อมตํ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก อภิญฺเญยฺโย; อโสโก อภิญฺเญยฺโยฯ ปริเทโว อภิญฺเญยฺโย; อปริเทโว อภิญฺเญยฺโยฯ อุปายาโส อภิญฺเญยฺโย; อนุปายาโส อภิญฺเญยฺโยฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

คติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ทุกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ทุกฺขํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ทุกฺขํ, อนายูหนา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขํ, อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ทุกฺขํ, อคติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ทุกฺขํ, อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ทุกฺขํ, อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ทุกฺขํ, อชาติ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ทุกฺขํ, อชรา สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ทุกฺขํ, อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ทุกฺขํ, อมตํ สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ทุกฺขํ, อโสโก สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ทุกฺขํ, อปริเทโว สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ภยนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ อชรา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ ภยํ, อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา ภยํ, อนายูหนา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ ภยํ, อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ ภยํ, อคติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ ภยํ, อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ ภยํ, อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ ภยํ, อชาติ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา ภยํ, อชรา เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ ภยํ, อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ ภยํ, อมตํ เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก ภยํ, อโสโก เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว ภยํ, อปริเทโว เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ นิมิตฺตํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อโสโก นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สามิสํ, อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สามิสํ, อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สามิสํ, อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ คติ สามิสํ, อคติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สามิสํ, อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สามิสํ, อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สามิสํ, อชาติ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สามิสํ, อชรา นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สามิสํ, อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สามิสํ, อมตํ นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สามิสํ, อโสโก นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สามิสํ, อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชรา สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สงฺขาราติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อคติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อชรํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อพฺยาธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํ ฯ อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิมิตฺตํ สงฺขารา, อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อายูหนา สงฺขารา, อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปฏิสนฺธิ สงฺขารา, อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ คติ สงฺขารา, อคติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ นิพฺพตฺติ สงฺขารา, อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปปตฺติ สงฺขารา, อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ชาติ สงฺขารา, อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

ชรา สงฺขารา, อชรา นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ พฺยาธิ สงฺขารา, อพฺยาธิ นิพฺพาน’’นฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ มรณํ สงฺขารา, อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ โสโก สงฺขารา, อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ ปริเทโว สงฺขารา, อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิญฺเญยฺยํฯ

ปฐมภาณวาโรฯ

[11] ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริวารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริปูรฏฺโฐ [ปริปูรณฏฺโฐ (ก.), ปริปูริฏฺโฐ (สี. อฏฺฐ.)] อภิญฺเญยฺโย; เอกคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อวิสารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนาวิลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนิญฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อารมฺมณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปหานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริจฺจาคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิวฏฺฏนฏฺโฐ [นิวตฺตนฏฺโฐ (ก.)] อภิญฺเญยฺโย; สนฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปณีตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนาสวฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ตรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนิมิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อปฺปณิหิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สุญฺญตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; อนติวตฺตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ยุคนทฺธฏฺโฐ [ยุคนนฺธนฏฺโฐ (ก.)] อภิญฺเญยฺโย; นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เหตุฏฺโฐ [เหตฏฺโฐ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺโย; ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[12] สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สิกฺขาย สมาทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อารมฺมณสฺส โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเสสาธิคมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจาภิสมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาวาจาย ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาอาชีวสฺส โวทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[13] อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; พลานํ อกมฺปิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจานํ ตถฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปโยคานํ [มคฺคานํ (สพฺพตฺถ) อฏฺฐกถา ปสฺสิตพฺพา] ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิจารสฺส อุปวิจารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปีติยา ผรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

อาวชฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สญฺชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอโกทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ฯ อภิญฺญาย ญาตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริญฺญาย ตีรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ภาวนาย เอกรสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธาตูนํ ธาตุฏฺโฐ [ธาตฏฺโฐ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺโย; อายตนานํ อายตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[14] จิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตานนฺตริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วุฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺโฐ [วตฺถฏฺโฐ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ภูมฏฺโฐ [ภุมฺมฏฺโฐ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.) (เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย) (ก.) อฏฺฐกถา ปสฺสิตพฺพา] อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส โคจรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส จริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส คตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[15] เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต ปชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สญฺชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต เอกทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อุปนิพนฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปสีทนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต สนฺติฏฺฐนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ยานีกตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุฏฺฐิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริจิตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริวารฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปริปูรฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สโมธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อธิฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อาเสวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ภาวนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต โชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต อนุโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; เอกตฺเต สญฺโชตนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[16] ปตาปนฏฺโฐ [ปกาสนฏฺโฐ (ก.)] อภิญฺเญยฺโย; วิโรจนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิมฺมลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเวกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิเวกจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิราคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิราคจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; โวสคฺคฏฺโฐ [โวสฺสคฺคฏฺโฐ (สฺยา. ก.)] อภิญฺเญยฺโย; โวสคฺคจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วิมุตฺติจริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

ฉนฺทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

วีริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีริยสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

จิตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; จิตฺตสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

วีมํสฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย มูลฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปาทฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปธานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อิชฺฌนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ปคฺคหฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อุปฏฺฐานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; วีมํสาย ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[17] ทุกฺขฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ สมุทยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ [อายุหนฏฺโฐ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส นิทานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส สญฺโญคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สมุทยสฺส ปลิโพธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส วิเวกฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; นิโรธสฺส อมตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ มคฺคฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

ตถฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อนตฺตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺจฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อภิชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ปริชานนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ธาตุฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ญาตฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; สจฺฉิกิริยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; ผสฺสนฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโย; อภิสมยฏฺโฐ อภิญฺเญยฺโยฯ

[18] เนกฺขมฺมํ อภิญฺเญยฺยํ; อพฺยาปาโท อภิญฺเญยฺโย; อาโลกสญฺญา อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขโป อภิญฺเญยฺโย; ธมฺมววตฺถานํ อภิญฺเญยฺยํ; ญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] อภิญฺเญยฺยํฯ

ปฐมํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิญฺเญยฺยํฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ

อนิจฺจานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ขยานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วยานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิปริณามานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนิมิตฺตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; สุญฺญตานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ยถาภูตญาณทสฺสนํ อภิญฺเญยฺยํ; อาทีนวานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; วิวฏฺฏนานุปสฺสนา อภิญฺเญยฺยาฯ

[19] โสตาปตฺติมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; สกทาคามิมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; สกทาคามิผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อนาคามิมคฺโค อภิญฺเญยฺโย ; อนาคามิผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยา; อรหตฺตมคฺโค อภิญฺเญยฺโย; อรหตฺตผลสมาปตฺติ อภิญฺเญยฺยาฯ

อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ อภิญฺเญยฺยํ; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ อภิญฺเญยฺยํ; โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ อภิญฺเญยฺยํ; ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ อภิญฺเญยฺยํ; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย ; อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโย; ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิญฺเญยฺโยฯ

ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ อภิญฺเญยฺยา; อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป อภิญฺเญยฺโย; ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา อภิญฺเญยฺยา; สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต อภิญฺเญยฺโย; โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว อภิญฺเญยฺโย; ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม อภิญฺเญยฺโย; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อภิญฺเญยฺโยฯ

อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา อภิญฺเญยฺยา; อกมฺปิยฏฺเฐน พลา อภิญฺเญยฺยา; นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อภิญฺเญยฺยา; เหตุฏฺเฐน มคฺโค อภิญฺเญยฺโย; อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา อภิญฺเญยฺยา; ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา อภิญฺเญยฺยา; อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา อภิญฺเญยฺยา; ตถฏฺเฐน สจฺจา อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ อภิญฺเญยฺโย; อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา อภิญฺเญยฺยา; อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ อภิญฺเญยฺยํฯ

สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ อภิญฺเญยฺยา; มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข อภิญฺเญยฺโย; ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา อภิญฺเญยฺยา ; ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ อภิญฺเญยฺยา; สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิญฺเญยฺยํ; ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิญฺเญยฺยํฯ

[20] ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิญฺเญยฺโย; สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยา; อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิญฺเญยฺยํฯ

เย เย ธมฺมา อภิญฺญาตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ญาตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ

ทุติยภาณวาโรฯ

[21] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

เอโก ธมฺโม ปริญฺเญยฺโย – ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโยฯ ทฺเว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา – ทสายตนานิฯ

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปริญฺเญยฺยํ; รูปา ปริญฺเญยฺยา; จกฺขุวิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปริญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริญฺเญยฺยํฯ โสตํ ปริญฺเญยฺยํ; สทฺทา ปริญฺเญยฺยา…เป.… ฆานํ ปริญฺเญยฺยํ, คนฺธา ปริญฺเญยฺยา… ชิวฺหา ปริญฺเญยฺยา; รสา ปริญฺเญยฺยา… กาโย ปริญฺเญยฺโย; โผฏฺฐพฺพา ปริญฺเญยฺยา…เป.… มโน ปริญฺเญยฺโย; ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา… มโนวิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ; มโนสมฺผสฺโส ปริญฺเญยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริญฺเญยฺยํฯ’’ รูปํ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… เวทนา ปริญฺเญยฺยา… สญฺญา ปริญฺเญยฺยา… สงฺขารา ปริญฺเญยฺยา… วิญฺญาณํ ปริญฺเญยฺยํ… จกฺขุ ปริญฺเญยฺยํ…เป.… ชรามรณํ ปริญฺเญยฺยํ… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปริญฺเญยฺยํฯ เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ, เอวํ เต ธมฺมา ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จฯ

[22] เนกฺขมฺมํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อพฺยาปาทํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อพฺยาปาโท ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อาโลกสญฺญํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาโลกสญฺญา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อวิกฺเขปํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อวิกฺเขโป ปฏิลทฺโธ โหติฯ

เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ญาณํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ญาณํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปาโมชฺชํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฐมํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

อนิจฺจานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ทุกฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ทุกฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อนตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ นิพฺพิทานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิราคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

นิโรธานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิโรธานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ขยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ขยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิปริณามานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิปริณามานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิมิตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ ฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ สุญฺญตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สุญฺญตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปฏิลทฺธํ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อาทีนวานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาทีนวานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส โสตาปตฺติมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สกทาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติฯ เอวํ โส ธมฺโม ปริญฺญาโต เจว โหติ ตีริโต จฯ

เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติฯ เอวํ เต ธมฺมา ปริญฺญาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ

[23] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ – อสฺมิมาโนฯ ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา – อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จฯ ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา – ติสฺโส ตณฺหาฯ จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา – จตฺตาโร โอฆาฯ ปญฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ปญฺจ นีวรณานิฯ ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ฉ ตณฺหากายาฯ สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา – สตฺตานุสยาฯ อฏฺฐ ธมฺมา ปหาตพฺพา – อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาฯ นว ธมฺมา ปหาตพฺพา – นว ตณฺหามูลกาฯ ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา – ทส มิจฺฉตฺตาฯ

[24] ทฺเว ปหานานิ – สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํฯ สมุจฺเฉทปฺปหานญฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานญฺจ ผลกฺขเณฯ ตีณิ ปหานานิ – กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ; รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ; ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํฯ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ อารุปฺปํ ปฏิลทฺธสฺส รูปา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ นิโรธํ ปฏิลทฺธสฺส สงฺขารา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จฯ จตฺตาริ ปหานานิ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติฯ ปญฺจ ปหานานิ – วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานํฯ

วิกฺขมฺภนปฺปหานญฺจ นีวรณานํ ปฐมํ ฌานํ ภาวยโต; ตทงฺคปฺปหานญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต; สมุจฺเฉทปฺปหานญฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานญฺจ ผลกฺขเณ; นิสฺสรณปฺปหานญฺจ นิโรโธ นิพฺพานํฯ

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปหาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ; รูปา ปหาตพฺพา; จกฺขุวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํฯ โสตํ ปหาตพฺพํ; สทฺทา ปหาตพฺพา…เป.… ฆานํ ปหาตพฺพํ; คนฺธา ปหาตพฺพา… ชิวฺหา ปหาตพฺพา; รสา ปหาตพฺพา… กาโย ปหาตพฺโพ; โผฏฺฐพฺพา ปหาตพฺพา… มโน ปหาตพฺโพ; ธมฺมา ปหาตพฺพา… มโนวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ;… มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํฯ’’ รูปํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ปชหติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต ปชหติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต ปชหติฯ เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ

ตติยภาณวาโรฯ

[25] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ – กายคตาสติ สาตสหคตาฯ ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สมโถ จ วิปสฺสนา จฯ ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ตโย สมาธีฯ จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา – จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ ปญฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ปญฺจงฺคิโก สมาธิ [สมฺมาสมาธี (สฺยา.)]ฯ ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิฯ สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สตฺต โพชฺฌงฺคาฯ อฏฺฐ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิฯ ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ทส กสิณายตนานิฯ

[26] ทฺเว ภาวนา – โลกิยา จ ภาวนา, โลกุตฺตรา จ ภาวนาฯ ติสฺโส ภาวนา – รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาฯ รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา, อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตาฯ อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา , อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตาฯ อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา ปณีตาฯ

[27] จตสฺโส ภาวนา – ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติฯ อิมา จตสฺโส ภาวนาฯ

อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – เอสนาภาวนา, ปฏิลาภาภาวนา, เอกรสาภาวนา, อาเสวนาภาวนาฯ กตมา เอสนาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธิํ สมาปชฺชนฺตานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – อยํ เอสนาภาวนาฯ กตมา ปฏิลาภาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธิํ สมาปนฺนานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฏิลาภาภาวนาฯ กตมา เอกรสาภาวนา? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ ภาวยโต วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ ภาวยโต สตินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ ภาวยโต สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวยโต ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ ภาวยโต สทฺธาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํ ภาวยโต วีริยพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ ภาวยโต สติพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ ภาวยโต สมาธิพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ภาวยโต ปญฺญาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปวิจยฏฺเฐน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปคฺคหฏฺเฐน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ผรณฏฺเฐน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุปสมฏฺเฐน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาวยโต สมฺมาทิฏฺฐิยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาวยโต สมฺมาสงฺกปฺปสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจํ ภาวยโต สมฺมาวาจาย วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺตํ ภาวยโต สมฺมากมฺมนฺตสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีวํ ภาวยโต สมฺมาอาชีวสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ฯ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายามํ ภาวยโต สมฺมาวายามสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติํ ภาวยโต สมฺมาสติยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิํ ภาวยโต สมฺมาสมาธิสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ อยํ เอกรสาภาวนาฯ

กตมา อาเสวนาภาวนา? อิธ ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ อาเสวติ, มชฺฌนฺหิกสมยมฺปิ [มชฺฌนฺติกสมยมฺปิ (สฺยา. ก.)] อาเสวติ, สายนฺหสมยมฺปิ อาเสวติ, ปุเรภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปจฺฉาภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ ยาเม อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ ยาเม อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ ยาเม อาเสวติ, รตฺติมฺปิ อาเสวติ, ทิวาปิ อาเสวติ, รตฺตินฺทิวาปิ [รตฺติทิวาปิ (ก.)] อาเสวติ, กาเฬปิ อาเสวติ, ชุณฺเหปิ อาเสวติ, วสฺเสปิ อาเสวติ, เหมนฺเตปิ อาเสวติ, คิมฺเหปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ – อยํ อาเสวนาภาวนาฯ อิมา จตสฺโส ภาวนาฯ

[28] อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ กถํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.)] ปชหโต อาโลกสญฺญาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิจิกิจฺฉํ ปชหโต ธมฺมววตฺถานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

อวิชฺชํ ปชหโต ญาณวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อรติํ ปชหโต ปาโมชฺชวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นีวรเณ ปชหโต ปฐมชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิตกฺกวิจาเร ปชหโต ทุติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปีติํ ปชหโต ตติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขทุกฺเข ปชหโต จตุตฺถชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ ปชหโต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อากาสานญฺจายตนสญฺญํ ปชหโต วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ ปชหโต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ ปชหโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

นิจฺจสญฺญํ ปชหโต อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขสญฺญํ ปชหโต ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อตฺตสญฺญํ ปชหโต อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นนฺทิํ ปชหโต นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ราคํ ปชหโต วิราคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

สมุทยํ ปชหโต นิโรธานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา ฯ อาทานํ ปชหโต ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ฆนสญฺญํ ปชหโต ขยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อายูหนํ ปชหโต วยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ธุวสญฺญํ ปชหโต วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ นิมิตฺตํ ปชหโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปณิธิํ ปชหโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อภินิเวสํ ปชหโต สุญฺญตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สาราทานาภินิเวสํ ปชหโต อธิปญฺญา ธมฺมวิปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหโต ยถาภูตญาณทสฺสนวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อาลยาภินิเวสํ ปชหโต อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อปฺปฏิสงฺขํ ปชหโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ สญฺโญคาภินิเวสํ ปชหโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส ปชหโต โสตาปตฺติมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ โอฬาริเก กิเลเส ปชหโต สกทาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ อนุสหคเต กิเลเส ปชหโต อนาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาฯ

กถํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ

กถํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนาฯ

กถํ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ เอวํ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ

อิมา จตสฺโส ภาวนา รูปํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ภาเวติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต ภาเวติฯ เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ

จตุตฺถภาณวาโรฯ

[29] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ – อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติฯ ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – วิชฺชา จ วิมุตฺติ จฯ ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ติสฺโส วิชฺชาฯ จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ ปญฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาฯ ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ฉ อภิญฺญาฯ สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – สตฺต ขีณาสวพลานิฯ อฏฺฐ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – อฏฺฐ วิโมกฺขาฯ นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – นว อนุปุพฺพนิโรธาฯ ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ทส อเสกฺขา ธมฺมาฯ

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ; รูปา สจฺฉิกาตพฺพา; จกฺขุวิญฺญาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํฯ โสตํ สจฺฉิกาตพฺพํ; สทฺทา สจฺฉิกาตพฺพา…เป.… ฆานํ สจฺฉิกาตพฺพํ; คนฺธา สจฺฉิกาตพฺพา… ชิวฺหา สจฺฉิกาตพฺพา; รสา สจฺฉิกาตพฺพา… กาโย สจฺฉิกาตพฺโพ; โผฏฺฐพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา… มโน สจฺฉิกาตพฺโพ; ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา; มโนวิญฺญาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; มโนสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ’’ฯ รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สญฺญํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, วิญฺญาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติฯ เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา [ผุสิตา (สฺยา.)] โหนฺติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณ’’นฺติฯ

[30] กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิํ กามสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อวิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ วิตกฺกสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อุเปกฺขาสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภิํ ปีติสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อทุกฺขมสุขสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภิํ อุเปกฺขาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

อากาสานญฺจายตนสฺส ลาภิํ รูปสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

วิญฺญาณญฺจายตนสฺส ลาภิํ อากาสานญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ อากิญฺจญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ

อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาภิํ วิญฺญาณญฺจายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโมฯ ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺฐติ – ฐิติภาคิโย ธมฺโมฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโมฯ นิพฺพิทาสหคตา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโมฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ฐิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ’’ฯ

[31] กถํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ ‘‘เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

[32] กถํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํ?

[33] ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ก.) สติปฏฺฐานสุตฺเต สจฺจวิภงฺเค จ ปสฺสิตพฺพํ] ทุกฺขาฯ

ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ชาติฯ

ตตฺถ กตมา ชรา ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ

ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ

ตตฺถ กตโม โสโก? ญาติพฺยสเนน [โย ญาติพฺยสเนน (สฺยา.) ปสฺส สจฺจวิภงฺเค] วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ โสโกฯ

ตตฺถ กตโม ปริเทโว? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา, ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโวฯ

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ โทมนสฺสํฯ

ตตฺถ กตโม อุปายาโส? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสนา อุปายาสนา อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อุปายาโสฯ

ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา, ยา เตหิ สทฺธิํ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโขฯ

ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา, ยา เตหิ สทฺธิํ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโขฯ

ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํฯ ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป.… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติฯ น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํฯ

ตตฺถ กตเม สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา. สี. อฏฺฐ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, [รูปูปาทานกฺขนฺโธ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], เวทนุปาทานกฺขนฺโธ สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ

[34] ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา , สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป.… ธมฺมา โลเก… จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก…เป.… มโนวิญฺญาณํ โลเก… จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก…เป.… มโนสมฺผสฺโส โลเก… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป.… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… รูปสญฺญา โลเก…เป.… ธมฺมสญฺญา โลเก… รูปสญฺเจตนา โลเก…เป.… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก… รูปตณฺหา โลเก…เป.… ธมฺมตณฺหา โลเก… รูปวิตกฺโก โลเก…เป.… ธมฺมวิตกฺโก โลเก… รูปวิจาโร โลเก…เป.… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํฯ

[35] ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย, สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุโลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ…เป.… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํฯ

[36] ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิฯ ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)], ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจาฯ

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมากมฺมนฺโตฯ

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาอาชีโวฯ

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป.… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย …เป.… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวายาโมฯ

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสติฯ

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ เอวํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

สุตมยญาณนิทฺเทโส ปฐโมฯ

2. สีลมยญาณนิทฺเทโส

[37] กถํ สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํ? ปญฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลนฺติฯ

ตตฺถ กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต [เสขปริยนฺเต (ก.)] ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ – อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ – อิทํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ – อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํฯ