อฆมูลโตติ , ทุกฺขานุปสฺสนาฯ วธกโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ วิภวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ สาสวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ

สงฺขตโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ มารามิสโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ชาติธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ชราธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ พฺยาธิธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ มรณธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนาฯ โสกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ปริเทวธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ อุปายาสธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ สํกิเลสิกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนาฯ

อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภติฯ อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ

อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺติํ ปฏิลภนฺตสฺส, อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺตสฺส กติ อนิจฺจานุปสฺสนา, กติ ทุกฺขานุปสฺสนา, กติ อนตฺตานุปสฺสนา?

ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนา, ปญฺญาส อนิจฺจานุปสฺสนา;

สตํ ปญฺจวีสติ เจว, ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติฯ

วิปสฺสนากถา นิฏฺฐิตาฯ

10. มาติกากถา

[40] นิจฺฉาโต [นิจฺฉาโต มุจฺจตีติ (สฺยา.)], โมกฺโข วิโมกฺโข, วิชฺชาวิมุตฺติ, อธิสีลํ, อธิจิตฺตํ, อธิปญฺญา, ปสฺสทฺธิ, ญาณํ, ทสฺสนํ วิสุทฺธิ [สุทฺธิ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมํ, นิสฺสรณํ ปวิเวโก, โวสฺสคฺโค, จริยา, ฌานวิโมกฺโข, ภาวนา, อธิฏฺฐานํ, ชีวิตํฯ

[41] นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต นิจฺฉาโต…เป.… ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณหิ นิจฺฉาโต…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ นิจฺฉาโตฯ

โมกฺโข วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโขฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป.… ปฐเมน ฌาเนน นีวรเณหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโขฯ

วิชฺชาวิมุตฺตีติ เนกฺขมฺมํ วิชฺชตีติ วิชฺชา, กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติฯ อพฺยาปาโท [อพฺยาปาทํ (สฺยา.)] วิชฺชตีติ วิชฺชา, พฺยาปาทโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ…เป.… อรหตฺตมคฺโค วิชฺชตีติ วิชฺชา, สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติฯ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติฯ

อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญาติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

ปสฺสทฺธีติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิปฺปสฺสมฺเภติฯ

ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ; พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ญาตฏฺเฐน ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ญาตฏฺเฐน ญาณํฯ

ทสฺสนนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํฯ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํฯ

วิสุทฺธีติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน วิสุชฺฌติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน วิสุชฺฌติ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน วิสุชฺฌติฯ

เนกฺขมฺมนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํฯ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํฯ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมํฯ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท เนกฺขมฺมํฯ ถินมิทฺธสฺส อาโลกสญฺญา เนกฺขมฺมํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค เนกฺขมฺมํฯ

นิสฺสรณนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํฯ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํฯ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํฯ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํฯ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท นิสฺสรณํ…เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค นิสฺสรณํฯ

ปวิเวโกติ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ ปวิเวโก …เป.… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค ปวิเวโก ฯ

โวสฺสคฺโคติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโคฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโคฯ

จริยาติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน จรติฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน จรติ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จรติฯ

ฌานวิโมกฺโขติ เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ – ฌานํฯ กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ ธมฺมาฯ ฌาเปนฺตีติ กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี [ฌานวิโมกฺโข (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา]ฯ อพฺยาปาโท ฌายตีติ ฌานํฯ พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อาโลกสญฺญา ฌายตีติ – ฌานํฯ

ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค ฌายตีติ – ฌานํฯ สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปนฺตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายีฯ

[42] ภาวนา อธิฏฺฐานํ ชีวิตนฺติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโนฯ เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐานสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺฐนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโตฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนฯ

พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อวิชฺชํ ปชหนฺโต วิชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… อรติํ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… นีวรเณ ปชหนฺโต ปฐมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโนฯ อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐานสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺฐนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโนฯ สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโตฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนติฯ

มาติกากถา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺญาวคฺโค ตติโยฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ปญฺญา อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปญฺจโม;

ปาฏิหาริ สมสีสิ, สติปฏฺฐานา วิปสฺสนา;

ตติเย ปญฺญาวคฺคมฺหิ, มาติกาย จ เต ทสาติฯ

มหาวคฺโค ยุคนทฺโธ, ปญฺญาวคฺโค จ นามโต;

ตโยว วคฺคา อิมมฺหิ [ติวคฺโค ยสฺส วิกฺเขโป (สฺยา. ก.)], ปฏิสมฺภิทาปกรเณฯ

อนนฺตนยมคฺเคสุ, คมฺภีโร สาครูปโม;

นภญฺจ ตารกากิณฺณํ, ถูโล ชาตสฺสโร ยถา;

กถิกานํ วิสาลาย, โยคีนํ ญาณโชตนนฺติฯ

ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ นิฏฺฐิตาฯ