ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธิฯ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ เอวํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํฯ

สุตมยญาณนิทฺเทโส ปฐโมฯ

2. สีลมยญาณนิทฺเทโส

[37] กถํ สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํ? ปญฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลนฺติฯ

ตตฺถ กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต [เสขปริยนฺเต (ก.)] ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ – อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ – อิทํ อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํฯ กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ – อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํฯ

[38] อตฺถิ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตํฯ ตตฺถ กตมํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ญาติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํฯ

กตมํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ [ยถาสมาทิณฺณํ (ก.)] สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ญาติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ญาติเหตุ ญาติปจฺจยา ญาติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ญาติปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํฯ เอวรูปานิ สีลานิ ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานิ น ภุชิสฺสานิ น วิญฺญุปฺปสตฺถานิ [น วิญฺญูปสตฺถานิ (ก.)] ปรามฏฺฐานิ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ [น สมาธิสํวตฺตนิกานิ (ก.)] น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ น ปาโมชฺชวตฺถุกานิ น ปีติวตฺถุกานิ น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ น สุขวตฺถุกานิ น สมาธิวตฺถุกานิ น ยถาภูตญาณทสฺสนวตฺถุกานิ น เอกนฺตนิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํฯ

กตมํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ , อตฺถิ สีลํ น ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ญาติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํฯ

กตมํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํฯ

กตมํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ , กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น ญาติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ญาติเหตุ ญาติปจฺจยา ญาติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ญาติปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํฯ เอวรูปานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ ปาโมชฺชวตฺถุกานิ ปีติวตฺถุกานิ ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ สุขวตฺถุกานิ สมาธิวตฺถุกานิ ยถาภูตญาณทสฺสนวตฺถุกานิ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํฯ

[39] กิํ สีลํ? กติ สีลานิ? กิํ สมุฏฺฐานํ สีลํ? กติ ธมฺมสโมธานํ สีลํ?

กิํ สีลนฺติ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ กติ สีลานีติ ตีณิ สีลานิ – กุสลสีลํ, อกุสลสีลํ, อพฺยากตสีลํฯกิํ สมุฏฺฐานํ สีลนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ กุสลสีลํ , อกุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ อกุสลสีลํ, อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺฐานํ อพฺยากตสีลํฯ กติ ธมฺมสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสโมธานํ สีลํ, อวีติกฺกมสโมธานํ สีลํ, ตถาภาเว ชาตเจตนาสโมธานํ สีลํฯ

[40] ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อทินฺนาทานํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ กาเมสุมิจฺฉาจารํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ มุสาวาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ ปิสุณํ วาจํ [ปิสุณาวาจํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. 1.9 ปสฺสิตพฺพา] สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ ผรุสํ วาจํ [ผรุสวาจํ (สฺยา. ก.)] สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ

สมฺผปฺปลาปํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํ ฯ อภิชฺฌํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ

[41] เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน อุทฺธจฺจํ… ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ… ญาเณน อวิชฺชํ… ปาโมชฺเชน อรติํ…ฯ

ปฐเมน ฌาเนน [ปฐมชฺฌาเนน (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ] นีวรเณ…เป.… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร… ตติเยน ฌาเนน ปีติํ… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญํ ปฏิฆสญฺญํ นานตฺตสญฺญํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ…เป.… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ… อนตฺตา อนุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิํ… วิราคานุปสฺสนาย ราคํ… นิโรธา อนุปสฺสนาย สมุทยํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ… ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญํ… วยานุปสฺสนาย อายูหนํ.. วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ…. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิํ… สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ… ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สญฺโญคาภินิเวสํ…ฯ

โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส…เป.… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส… อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลํฯ

ปญฺจ สีลานิ – ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ

เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติฯ

เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ, สํวรปาริสุทฺธิยา ฐิตํ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ สํวรปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติฯ ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปญฺญาฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ

ปญฺจ สีลานิ – อทินฺนาทานสฺส…เป.… กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส… มุสาวาทสฺส… ปิสุณาย วาจาย… ผรุสาย วาจาย… สมฺผปฺปลาปสฺส… อภิชฺฌาย… พฺยาปาทสฺส… มิจฺฉาทิฏฺฐิยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขนฺติฯ

เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส…เป.… อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส… อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธสฺส… อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส… … ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย… ญาเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ

ปฐเมน ฌาเนน นีวรณานํ…เป.… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ… ตติเยน ฌาเนน ปีติยา… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย…เป.… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย… อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส… ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญาย… วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺส… วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺส… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยา… สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺส… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราคาภินิเวสสฺส… ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺส… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺส… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สญฺโญคาภินิเวสสฺส ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ

โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺฐานํ กิเลสานํ…เป.… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกานํ กิเลสานํ… อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตานํ กิเลสานํ… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํฯ เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติฯ

[42] เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํฯ สํวรปาริสุทฺธิยา ฐิตํ จิตฺตํ อวิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํฯ สํวรปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิํ สมฺมา ปสฺสติฯ ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปญฺญาฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขาฯ โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขาฯ โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา สีลมเย ญาณํ’’ฯ

สีลมยญาณนิทฺเทโส ทุติโยฯ

3. สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทโส

[43] กถํ สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญา สมาธิภาวนามเย ญาณํ? เอโก สมาธิ – จิตฺตสฺส เอกคฺคตาฯ ทฺเว สมาธี – โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิฯ ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิฯ จตฺตาโร สมาธี – หานภาคิโย สมาธิ, ฐิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิฯ ปญฺจ สมาธี – ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ [ปจฺจเวกฺขนานิมิตฺตํ (ก.)]ฯ

ฉ สมาธี – พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ธมฺมานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สีลานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, จาคานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, เทวตานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ สตฺต สมาธี – สมาธิกุสลตา, สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตา, สมาธิสฺส ฐิติกุสลตา, สมาธิสฺส วุฏฺฐานกุสลตา , สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา [กลฺลิตกุสลตา (สฺยา. ก.)], สมาธิสฺส โคจรกุสลตา, สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตาฯ อฏฺฐ สมาธี – ปถวีกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, อาโปกสิณวเสน…เป.… เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ นว สมาธี – รูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; อรูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิฯ