‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ สมฺมาสงฺกปฺปํ…เป.… สมฺมาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสติํ… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติฯ

[23] ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ [เยปิเม (สฺยา.) สํ. นิ. 5.150 ปสฺสิตพฺพา] พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป.… สมฺมาวาจํ ภาเวติ… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ… สมฺมาวายามํ ภาเวติ… สมฺมาสติํ ภาเวติ… สมฺมาสมาธิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติฯ

1. มคฺคงฺคนิทฺเทโส

[24] สมฺมาทิฏฺฐิยา ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส…เป.… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต , ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโคฯ วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิราคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ, ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธฯ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ นิโรธาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโคฯ วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคาฯ

อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ

[25] สมฺมาสงฺกปฺปสฺส …เป.… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค , ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโคฯ วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิราคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ , ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธฯ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ นิโรธาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ

สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโคฯ

วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ

[26] ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ , สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ…เป.… สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป.… ปญฺจ พลานิ ภาเวติ, ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรติ…เป.… ปญฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป.… ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวติ, ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรติ…เป.…ฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวิํ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุฯ

‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป.… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามิํฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย…เป.… ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติฯ

2. อินฺทฺริยนิทฺเทโส

[27] สทฺธินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ วีริยินฺทฺริยสฺส…เป.… สตินฺทฺริยสฺส… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโกฯ วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธิํ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกาฯ อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ…เป.… สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา, ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาฯ

วีริยินฺทฺริยสฺส…เป.… สตินฺทฺริยสฺส…เป.… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปญฺญินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก…เป.… ปญฺญินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา, ปญฺจ วิราคา, ปญฺจ นิโรธา , ปญฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาติฯ

วิเวกกถา นิฏฺฐิตาฯ

5. จริยากถา

[28] จริยาติ , อฏฺฐ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติฯ

อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทเส [ปเทโส (สฺยา.)] ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปเทเส สาวเกสุฯ