เมนู

‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ…เป.… ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, อสามนฺตปญฺญตาย [อสฺสามนฺตปญฺญตาย (สฺยา.) สํ. นิ. 3 ปสฺสิตพฺพา] สํวตฺตนฺติ, ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ, นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติฯ กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ, ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ…เป.… นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ’’ฯ

1. โสฬสปญฺญานิทฺเทโส

[4] ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ? จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ, จตุนฺนํ ผลญาณานํ, จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ, ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานํ, เตสตฺตตีนํ ญาณานํ, สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา [ผุสนา (ก.)] สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาฯ ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปญฺญา ปฏิลาโภฯ

ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺญาพุทฺธิ? สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺญา วฑฺฒติฯ วฑฺฒิตวฑฺฒนา ปญฺญาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปญฺญาพุทฺธิฯ

ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญาเวปุลฺลํ คจฺฉติฯ อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลคตา ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํฯ

มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ

มหนฺเต ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญา ฯ มหนฺเต วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตํ อริยมคฺคํ [มหนฺเต อริยมคฺเค (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตา อภิญฺญาโย [มหาภิญฺญาโย (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปญฺญาฯ มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ มหาปญฺญาฯ

ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานานิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปฏิภาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ

ปุถุนานาพเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม [สมติกฺกมฺม (สฺยา.)] ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปญฺญาฯ ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปุถุปญฺญาฯ

วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺญา? วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุเล อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปญฺญาฯ วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ วิปุลปญฺญาฯ

คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺญา? คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ ธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ นิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ

คมฺภีเรสุ ปฏิภาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญา ฯ คมฺภีเรสุ ปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ วิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ ฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ วิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ พเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ โพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ อริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเรสุ สามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีราสุ อภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีเร ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปญฺญาฯ คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ คมฺภีรปญฺญาฯ

อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสามนฺตปญฺญา? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเน จ น อญฺโญ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํฯ อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเญหีติ – อสามนฺตปญฺโญฯ

ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสามนฺตปญฺโญฯ อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสามนฺตปญฺโญฯ โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ โสตาปนฺนํ อุปาทาย สกทาคามิ อสามนฺตปญฺโญฯ

สกทาคามิสฺส ปญฺญา อนาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ สกทาคามิํ อุปาทาย อนาคามี อสามนฺตปญฺโญฯ อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อนาคามิํ อุปาทาย อรหา อสามนฺตปญฺโญฯ อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส [ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สฺยา. ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตาฯ อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสามนฺตปญฺโญฯ ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญฯ

[5] ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาฯ โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา [สญฺชาเนตา (สฺยา.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคามี [มคฺคานุคา (สฺยา.) มหานิ. 69 ปสฺสิตพฺโพ] จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโตฯ นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. 69] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ [สพฺพํ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)]ฯ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ ฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติฯ อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติฯ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ [สุผุสฺสิตานํ (สฺยา. ก.)] เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนฯ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํฯ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติฯ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมาฯ สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ

สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธาฯ สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติฯ สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ [จริยํ (สฺยา.) มหานิ. 69 ปสฺสิตพฺพา] ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ ฯ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ

ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา, อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย, อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติฯ ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน, อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย, อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติฯ

พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺฐติฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา [นิทฺทิฏฺฐิการณา (สฺยา.)]ฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติฯ อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติฯ อคฺโค อสามนฺตปญฺโญ, อสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ อสามนฺตปญฺญาฯ

[6] ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺญา? ราคํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โทสํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โมหํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ โกธํ…เป.… อุปนาหํ … มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ – ภูริปญฺญาฯ อภิภวิตาติ – ภูริปญฺญาฯ ราโค อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โทโส อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โมโห อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ โกโธ…เป.… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริฯ ตํ อริํ มทฺทนิปญฺญาติ – ภูริปญฺญาฯ ภูริ วุจฺจติ ปถวี [ปฐวี (สฺยา.)]ฯ ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ – ภูริปญฺญาฯ อปิ จ, ปญฺญาย เมตํ อธิวจนํฯ ภูริ เมธา ปริณายิกาติ – ภูริปญฺญาฯ ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ภูริปญฺญาฯ

ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ? อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล [สมฺเปกฺขายนพหุโล (สฺยา. ก.) มหานิ. 204 ปสฺสิตพฺพา] สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยฯ ยถา คณครุโก วุจฺจติ ‘‘คณพาหุลิโก’’ติ, จีวรครุโก วุจฺจติ ‘‘จีวรพาหุลิโก’’ติ, ปตฺตครุโก วุจฺจติ ‘‘ปตฺตพาหุลิโก’’ติ, เสนาสนครุโก วุจฺจติ ‘‘เสนาสนพาหุลิโก’’ติ; เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺญา ครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยฯ ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํฯ

สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺญา? สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญา ฯ สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ พลานิ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปญฺญาฯ สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ สีฆปญฺญาฯ

ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺญา? ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ

ลหุํ ลหุํ สีลกฺขนฺธํ …เป.… สมาธิกฺขนฺธํ … ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ พลานิ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปญฺญาฯ ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ลหุปญฺญาฯ

หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป.… สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป.… ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ … อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ… สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ… อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ… อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ… พลานิ ภาเวตีติ… โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ … อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป.… สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปญฺญาฯ หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ หาสปญฺญาฯ

[7] ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญา ฯ อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ [ชรามรณํ รูปนิโรเธ (สฺยา.)] นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปญฺญาฯ ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ชวนปญฺญาฯ

ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ [พฺยนฺติํ กโรติ (ก.)] อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ

อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป.… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป.… อุปฺปนฺนํ โมหํ … อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปญฺญาฯ เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ – ติกฺขปญฺญาฯ ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ติกฺขปญฺญาฯ

นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโลฯ พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญา ฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป.… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปญฺญาฯ นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ

อิมา โสฬส ปญฺญาโยฯ อิมาหิ โสฬสหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตฯ

2. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทโส

[8] ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน, เอโก น ปุพฺพโยคสมฺปนฺโนฯ โย ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติฯ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชติฯ

ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา – เอโก พหุสฺสุโต, เอโก น พหุสฺสุโต