อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ ฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท [กิญฺจ อานนฺท สํ. นิ. 4.85], สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ จกฺขุสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.) สํ. นิ. 4.85 ปสฺสิตพฺพา] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ

‘‘โสตํ สุญฺญํ…เป.… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ธมฺมา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ มโนสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติฯ

1. มาติกา

[47] สุญฺญสุญฺญํ [สุญฺญํ สุญฺญํ (สฺยา.)], สงฺขารสุญฺญํ, วิปริณามสุญฺญํ, อคฺคสุญฺญํ, ลกฺขณสุญฺญํ, วิกฺขมฺภนสุญฺญํ, ตทงฺคสุญฺญํ, สมุจฺเฉทสุญฺญํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิสุญฺญํ , นิสฺสรณสุญฺญํ, อชฺฌตฺตสุญฺญํ , พหิทฺธาสุญฺญํ, ทุภโตสุญฺญํ, สภาคสุญฺญํ, วิสภาคสุญฺญํ, เอสนาสุญฺญํ, ปริคฺคหสุญฺญํ, ปฏิลาภสุญฺญํ, ปฏิเวธสุญฺญํ, เอกตฺตสุญฺญํ, นานตฺตสุญฺญํ, ขนฺติสุญฺญํ, อธิฏฺฐานสุญฺญํ, ปริโยคาหณสุญฺญํ [ปริโยคาหนสุญฺญํ (สฺยา.)], สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสุญฺญตานํ ปรมตฺถสุญฺญํฯ

2. นิทฺเทโส

[48] กตมํ สุญฺญสุญฺญํ? จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ โสตํ สุญฺญํ…เป.… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาฯ อิทํ สุญฺญสุญฺญํฯ

กตมํ สงฺขารสุญฺญํ? ตโย สงฺขารา – ปุญฺญาภิสงฺขาโร, อปุญฺญาภิสงฺขาโร, อาเนญฺชาภิสงฺขาโรฯ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ อิเม ตโย สงฺขาราฯ

อปเรปิ ตโย สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรฯ กายสงฺขาโร วจีสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ วจีสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ วจีสงฺขาเรน จ สุญฺโญฯ อิเม ตโย สงฺขาราฯ

อปเรปิ ตโย สงฺขารา – อตีตา สงฺขารา, อนาคตา สงฺขารา, ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขาราฯ อตีตา สงฺขารา อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญาฯ อนาคตา สงฺขารา อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญาฯ อิเม ตโย สงฺขารา; อิทํ สงฺขารสุญฺญํฯ

กตมํ วิปริณามสุญฺญํ? ชาตํ รูปํ สภาเวน สุญฺญํฯ วิคตํ รูปํ วิปริณตญฺเจว สุญฺญญฺจฯ ชาตา เวทนา สภาเวน สุญฺญาฯ วิคตา เวทนา วิปริณตา เจว สุญฺญา จ …เป.… ชาตา สญฺญา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิญฺญาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป.… ชาโต ภโว สภาเวน สุญฺโญฯ วิคโต ภโว วิปริณโต เจว สุญฺโญ จฯ อิทํ วิปริณามสุญฺญํฯ

กตมํ อคฺคสุญฺญํ? อคฺคเมตํ ปทํ เสฏฺฐเมตํ ปทํ วิสิฏฺฐเมตํ [วิเสฏฺฐเมตํ (ก.)] ปทํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํฯ อิทํ อคฺคสุญฺญํฯ