ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติฯ อิมานิ ทส ตถาคตพลานิฯ

[45] เกนฏฺเฐน สทฺธาพลํ? เกนฏฺเฐน วีริยพลํ? เกนฏฺเฐน สติพลํ? เกนฏฺเฐน สมาธิพลํ? เกนฏฺเฐน ปญฺญาพลํ? เกนฏฺเฐน หิริพลํ? เกนฏฺเฐน โอตฺตปฺปพลํ? เกนฏฺเฐน ปฏิสงฺขานพลํ…เป.… เกนฏฺเฐน ตถาคตพลํ?

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วีริยพลํฯ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ฯ หิรียติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – หิริพลํฯ โอตฺตปฺปติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – โอตฺตปฺปพลํฯ ญาเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํฯ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – ภาวนาพลํฯ ตตฺถ นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํฯ เตน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํฯ ตํ ตสฺส ขมตีติ – [ตํ ขมตีติ (ก.)] ขนฺติพลํฯ เตน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ – ปญฺญตฺติพลํฯ เตน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํฯ เตน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํฯ เตน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐานพลํฯ เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ – สมถพลํฯ ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนุปสฺสตีติ – วิปสฺสนาพลํฯ ตตฺถ สิกฺขตีติ – เสขพลํฯ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํฯ เตน อาสวา ขีณาติ – ขีณาสวพลํฯ ตสฺส อิชฺฌตีติ – อิทฺธิพลํฯ อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคตพลนฺติฯ

พลกถา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุญฺญกถา

[46] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ

อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –

‘‘‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ ฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจติฯ กิญฺจานนฺท [กิญฺจ อานนฺท สํ. นิ. 4.85], สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ รูปา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ จกฺขุสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.) สํ. นิ. 4.85 ปสฺสิตพฺพา] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ

‘‘โสตํ สุญฺญํ…เป.… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ธมฺมา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ มโนสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาฯ ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา ‘สุญฺโญ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติฯ

1. มาติกา

[47] สุญฺญสุญฺญํ [สุญฺญํ สุญฺญํ (สฺยา.)], สงฺขารสุญฺญํ, วิปริณามสุญฺญํ, อคฺคสุญฺญํ, ลกฺขณสุญฺญํ, วิกฺขมฺภนสุญฺญํ, ตทงฺคสุญฺญํ, สมุจฺเฉทสุญฺญํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิสุญฺญํ , นิสฺสรณสุญฺญํ, อชฺฌตฺตสุญฺญํ , พหิทฺธาสุญฺญํ, ทุภโตสุญฺญํ, สภาคสุญฺญํ, วิสภาคสุญฺญํ, เอสนาสุญฺญํ, ปริคฺคหสุญฺญํ, ปฏิลาภสุญฺญํ, ปฏิเวธสุญฺญํ, เอกตฺตสุญฺญํ, นานตฺตสุญฺญํ, ขนฺติสุญฺญํ, อธิฏฺฐานสุญฺญํ, ปริโยคาหณสุญฺญํ [ปริโยคาหนสุญฺญํ (สฺยา.)], สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสุญฺญตานํ ปรมตฺถสุญฺญํฯ