‘‘‘ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ…เป.… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ …เป.… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ…เป.… ยาวตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ…เป.… ยาวตา อนาวรณํ ญาณํ, ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อผสฺสิตํ ปญฺญาย อนาวรณํ ญาณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ , วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ อนาวรเณ ญาเณ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ
ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตํ ธมฺมา, ทิยฑฺฒสตํ อตฺถา, ตีณิ นิรุตฺติสตานิ, ฉ ญาณสตานิฯ
ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ [ปฏิสมฺภิทาปกรเณ (สฺยา.)] อฑฺฒนวธมฺมสตานิ [อฑฺฒนวมานิ ธมฺมสตานิ (สฺยา.), อฑฺฒนวมธมฺมสตานิ (ก.)], อฑฺฒนวอตฺถสตานิ, นิรุตฺติสหสฺสญฺจ สตฺต จ นิรุตฺติสตานิ, ตีณิ จ ญาณสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ญาณสตานีติฯ
ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺฐิตาฯ
7. ธมฺมจกฺกกถา
1. สจฺจวาโร
[39] เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ…เป.… อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ ตฺเวว นามํ อโหสิฯ
[ก] ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ญาณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ปญฺญา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ – ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเฐน ฯ วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ ญาณํ ธมฺโม, ญาตฏฺโฐ อตฺโถฯ ปญฺญา ธมฺโม, ปชานนฏฺโฐ อตฺโถฯ วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถฯ อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ
อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตาฯ
[40] ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม วสิํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปารมิํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม เวสารชฺชปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม เวสารชฺชํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต [ครุกโรนฺโต (สฺยา.)] ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมํ มาเนนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมํ ปูเชนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมเกตุ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ – ธมฺมจกฺกํฯ
สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สตินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สทฺธาพลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ วีริยพลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สติพลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมาธิพลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปญฺญาพลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ
ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาวาจา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาอาชีโว ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาวายาโม ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาสติ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมฺมาสมาธิ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ
อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ นิยฺยานิกฏฺเฐน โพชฺฌงฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ เหตุฏฺเฐน มคฺโค ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ตถฏฺเฐน สจฺจา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ ธมฺโม ฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺโม ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ
‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’’นฺติ…เป.… ปริญฺญาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ…เป.… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตาฯ
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมปริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ
[ข-ฆ] ‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ…เป.… ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’’นฺติ…เป.… ‘‘ปหีน’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ…เป.… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา สมุทยวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป.… นิโรธวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป.… มคฺควตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตาฯ
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ
2. สติปฏฺฐานวาโร
[41] ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว,…เป.… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ
‘‘อยํ เวทนาสุ…เป.… อยํ จิตฺเต… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ
อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ…เป.… สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป.… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐน…เป.… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ…เป.… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา กายวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา…เป.… เวทนาวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา… จิตฺตวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา… ธมฺมวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา สติปฏฺฐานารมฺมณา สติปฏฺฐานโคจรา สติปฏฺฐานสงฺคหิตา สติปฏฺฐานปริยาปนฺนา สติปฏฺฐาเน สมุทาคตา สติปฏฺฐาเน ฐิตา สติปฏฺฐาเน ปติฏฺฐิตาฯ
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเฐน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ …เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโมฯ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํฯ
