7. สจฺจวาโร

[36] ‘‘‘ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ, ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญายฯ อผสฺสิโต ปญฺญาย ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

‘‘‘ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ…เป.… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ…เป.… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญายฯ อผสฺสิโต ปญฺญาย มคฺคฏฺโฐ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ มคฺคสฺส มคฺคฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ ญาณสตานิฯ

8. ปฏิสมฺภิทาวาโร

[37] ‘‘‘ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ, ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญายฯ อผสฺสิโต ปญฺญาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

‘‘‘ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโฐ…เป.… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโฐ…เป.… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ, ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญายฯ อผสฺสิโต ปญฺญาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ …เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ ญาณสตานิฯ

9. ฉพุทฺธธมฺมวาโร

[38] ‘‘‘ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ, ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อผสฺสิตํ ปญฺญาย อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาเณ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

‘‘‘ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ…เป.… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร ญาณํ …เป.… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ…เป.… ยาวตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ…เป.… ยาวตา อนาวรณํ ญาณํ, ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อผสฺสิตํ ปญฺญาย อนาวรณํ ญาณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ , วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ อนาวรเณ ญาเณ ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ปญฺญาส นิรุตฺติโย, สตํ ญาณานิฯ

ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตํ ธมฺมา, ทิยฑฺฒสตํ อตฺถา, ตีณิ นิรุตฺติสตานิ, ฉ ญาณสตานิฯ

ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ [ปฏิสมฺภิทาปกรเณ (สฺยา.)] อฑฺฒนวธมฺมสตานิ [อฑฺฒนวมานิ ธมฺมสตานิ (สฺยา.), อฑฺฒนวมธมฺมสตานิ (ก.)], อฑฺฒนวอตฺถสตานิ, นิรุตฺติสหสฺสญฺจ สตฺต จ นิรุตฺติสตานิ, ตีณิ จ ญาณสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ญาณสตานีติฯ

ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธมฺมจกฺกกถา

1. สจฺจวาโร

[39] เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ…เป.… อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ ตฺเวว นามํ อโหสิฯ

[ก] ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ญาณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ปญฺญา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ – ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเฐน ฯ วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ

จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถฯ ญาณํ ธมฺโม, ญาตฏฺโฐ อตฺโถฯ ปญฺญา ธมฺโม, ปชานนฏฺโฐ อตฺโถฯ วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถฯ อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ