อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

ทสฺสนวิมุตฺติ สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปวิมุตฺติ สมฺมาสมาธิ, อุปฏฺฐานวิมุตฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานวิมุตฺติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิมุตฺติ สทฺธาพลํ…เป.… อวิชฺชาย อกมฺปิยวิมุตฺติ ปญฺญาพลํฯ อธิโมกฺขวิมุตฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ทสฺสนวิมุตฺติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ

อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา วิมุตฺติฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา วิมุตฺติ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติ, เหตุฏฺเฐน มคฺโค วิมุตฺติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา วิมุตฺติ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา วิมุตฺติ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา วิมุตฺติ, ตถฏฺเฐน สจฺจา วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ วิมุตฺติ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา วิมุตฺติ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา วิมุตฺติ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ วิมุตฺติ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข วิมุตฺติ, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา วิมุตฺติ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ วิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิยฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ วิมุตฺติ, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน วิมุตฺติ, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน วิมุตฺติ, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน วิมุตฺติ, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน วิมุตฺติ, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน วิมุตฺติ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน วิมุตฺติ, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน วิมุตฺติ, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน วิมุตฺติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน วิมุตฺติฯ เอวํ วิมุตฺติ ผลํฯ เอวํ วิราโค มคฺโค , วิมุตฺติ ผลนฺติฯ

วิราคกถา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฏิสมฺภิทากถา

1. ธมฺมจกฺกปวตฺตนวาโร

[30] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ ตตฺร โข ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –

‘‘ทฺเวเม , ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพาฯ กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต; โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโตฯ เอเต โข [เอเต เต (สฺยา. ก. สี. อฏฺฐ.) สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 ปสฺสิตพฺพา], ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ

‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติฯ

‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํฯ ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี , เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยฯ อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ปริญฺญาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป.… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิฯ

‘‘ยาวกีวญฺจ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ , เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว , สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจญฺญาสิํฯ ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจญฺญาสิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติฯ

ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา [ภูมา (ก.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติฯ ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สฺยา.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ…เป.… จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวติํสา เทวา…เป.… ยามา เทวา…เป.… ตุสิตา เทวา…เป.… นิมฺมานรตี เทวา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป.… พฺรหฺมกายิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติฯ

อิติห เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิฯ อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม [อติกฺกมฺเมว (สฺยา. ก.) สํ. นิ. 5.1081 ปสฺสิตพฺพา] เทวานํ เทวานุภาวนฺติฯ

อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญ; อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญ’’ติฯ อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ ตฺเวว [อญฺญาโกณฺฑญฺโญตฺเวว (สฺยา.)] นามํ อโหสิฯ

[ก] ‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ

จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ญาณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ปญฺญา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ – ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเฐนฯ วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ

จกฺขุํ ธมฺโม, ญาณํ ธมฺโม, ปญฺญา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโมฯ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, ญาตฏฺโฐ อตฺโถ, ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อิมา ทส นิรุตฺติยา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ฯ

‘‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺย’นฺติ…เป.… ปริญฺญาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ

จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ญาณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ปญฺญา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ – ญาตฏฺเฐนฯ ปญฺญา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเฐนฯ วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเฐนฯ อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเฐนฯ

จกฺขุํ ธมฺโม, ญาณํ ธมฺโม, ปญฺญา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโมฯ

อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ ฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ, ญาตฏฺโฐ อตฺโถ, ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ, โอภาสฏฺโฐ อตฺโถฯ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปาฯ อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ, ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิฯ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จฯ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจราฯ เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ฯ

ทุกฺเข อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ติํส นิรุตฺติโย, สฏฺฐิ ญาณานิฯ

[ข] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ…เป.… ปหีนนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป. … อาโลโก อุทปาทิ…เป.…’’ฯ

ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ติํส นิรุตฺติโย, สฏฺฐิ ญาณานิฯ

[ค] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ…เป.… สจฺฉิกตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ…เป.…’’ฯ

ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ติํส นิรุตฺติโย, สฏฺฐิ ญาณานิฯ

[ฆ] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ…เป.… ภาวิตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ…เป.…’’ฯ

ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ติํส นิรุตฺติโย, สฏฺฐิ ญาณานิฯ

จตูสุ อริยสจฺเจสุ สฏฺฐิ ธมฺมา, สฏฺฐิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสญฺจ ทฺเว จ ญาณสตานิฯ

2. สติปฏฺฐานวาโร

[31] ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว,…เป.… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ

‘‘อยํ เวทนาสุ…เป.… อยํ จิตฺเต…เป.… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิฯ สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา ติ…เป.… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ

[ก] ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป.… อาโลโก อุทปาทิ…เป.… สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป.… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’ฯ

จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ญาณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? ปญฺญา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเฐน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเฐนฯ ญาณํ อุทปาทีติ – ญาตฏฺเฐนฯ