สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปสฺสติฯ สมฺมาทิฏฺฐิ ปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา อภินิโรเปติฯ สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา ปริคฺคณฺหาติฯ สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา สมุฏฺฐาเปติฯ สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา โวทาเปติฯ สมฺมา อาชีวปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา ปคฺคณฺหาติฯ สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา อุปฏฺฐาติฯ สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ สมฺมา สมาทหติฯ สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติฯ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป.… อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริภาวิตา โหนฺติฯ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติฯ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ , สํสฏฺฐา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺฐิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺตีติฯ

เมตฺตากถา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิราคกถา

[28] วิราโค มคฺโค, วิมุตฺติ ผลํฯ กถํ วิราโค มคฺโค? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติฯ

วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต [สมุปาคโต (สฺยา.)] วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโตฯ

วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานญฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคาฯ สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโคฯ เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข [วิโมกฺโข (สฺยา.), โมกฺโข (อฏฺฐ.)] จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐฯ

อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิรชฺชติฯ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิรชฺชติฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิรชฺชติฯ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิรชฺชติฯ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิรชฺชติฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิรชฺชติฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิรชฺชติฯ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติฯ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโตฯ

วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานญฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคาฯ สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค ฯ เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐฯ

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติฯ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโตฯ

วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานญฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคาฯ สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโคฯ เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคาฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐฯ

อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติฯ วิราโค วิราคารมฺมโณ…เป.… มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐฯ

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโตฯ

วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานญฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคาฯ สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโคฯ เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ฯ ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคาฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐฯ

ทสฺสนวิราโค สมฺมาทิฏฺฐิฯ อภินิโรปนวิราโค สมฺมาสงฺกปฺโปฯ ปริคฺคหวิราโค สมฺมาวาจาฯ สมุฏฺฐานวิราโค สมฺมากมฺมนฺโตฯ

โวทานวิราโค สมฺมาอาชีโว ฯ ปคฺคหวิราโค สมฺมาวายาโมฯ อุปฏฺฐานวิราโค สมฺมาสติฯ อวิกฺเขปวิราโค สมฺมาสมาธิฯ อุปฏฺฐานวิราโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ปวิจยวิราโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ปคฺคหวิราโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ผรณวิราโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อุปสมวิราโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อวิกฺเขปวิราโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ปฏิสงฺขานวิราโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิราโค สทฺธาพลํฯ โกสชฺเช อกมฺปิยวิราโค วีริยพลํฯ ปมาเท อกมฺปิยวิราโค สติพลํฯ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยวิราโค สมาธิพลํฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยวิราโค ปญฺญาพลํฯ อธิโมกฺขวิราโค สทฺธินฺทฺริยํฯ ปคฺคหวิราโค วีริยินฺทฺริยํฯ อุปฏฺฐานวิราโค สตินฺทฺริยํฯ อวิกฺเขปวิราโค สมาธินฺทฺริยํฯ ทสฺสนวิราโค ปญฺญินฺทฺริยํฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยานิ วิราโคฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลํ วิราโคฯ นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิราโคฯ เหตุฏฺเฐน มคฺโค วิราโคฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา วิราโคฯ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา วิราโคฯ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา วิราโคฯ ตถฏฺเฐน สจฺจา วิราโคฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ วิราโคฯ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา วิราโคฯ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา วิราโคฯ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ วิราโคฯ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ วิราโคฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ วิราโคฯ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ วิราโคฯ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข วิราโคฯ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา วิราโคฯ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ วิราโคฯ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ วิราโคฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน วิราโคฯ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน วิราโคฯ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน วิราโคฯ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน วิราโคฯ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน วิราโคฯ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน วิราโคฯ ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน วิราโคฯ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน วิราโคฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มคฺโคฯ

ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป…เป.… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มคฺโคฯ เอวํ วิราโค มคฺโคฯ

[29] กถํ วิมุตฺติ ผลํ? โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิมุตฺตา โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺตา โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺตา โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว มุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิมุตฺตา โหติ, สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิมุตฺโต โหติ, โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิมุตฺโต โหติ, ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิมุตฺโต โหติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิมุตฺตา โหติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติฯ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา…เป.…ฯ

อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตาฯ วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํฯ

ทสฺสนวิมุตฺติ สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อวิกฺเขปวิมุตฺติ สมฺมาสมาธิ, อุปฏฺฐานวิมุตฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานวิมุตฺติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิมุตฺติ สทฺธาพลํ…เป.… อวิชฺชาย อกมฺปิยวิมุตฺติ ปญฺญาพลํฯ อธิโมกฺขวิมุตฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ทสฺสนวิมุตฺติ ปญฺญินฺทฺริยํฯ

อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา วิมุตฺติฯ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา วิมุตฺติ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติ, เหตุฏฺเฐน มคฺโค วิมุตฺติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา วิมุตฺติ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา วิมุตฺติ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา วิมุตฺติ, ตถฏฺเฐน สจฺจา วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ วิมุตฺติ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา วิมุตฺติ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา วิมุตฺติ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ วิมุตฺติ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข วิมุตฺติ, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา วิมุตฺติ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ วิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิยฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ วิมุตฺติ, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน วิมุตฺติ, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน วิมุตฺติ, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน วิมุตฺติ, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน วิมุตฺติ, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน วิมุตฺติ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน วิมุตฺติ, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน วิมุตฺติ, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน วิมุตฺติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน วิมุตฺติฯ เอวํ วิมุตฺติ ผลํฯ เอวํ วิราโค มคฺโค , วิมุตฺติ ผลนฺติฯ

วิราคกถา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฏิสมฺภิทากถา

1. ธมฺมจกฺกปวตฺตนวาโร

[30] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเยฯ ตตฺร โข ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –