กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค? วิสมา กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺฐานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา สมธมฺโม นิโรโธ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐนฯ ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโคฯ

กถํ ‘‘ติฏฺฐนฺตญฺจ นํ ติฏฺฐตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ? อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติฯ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติฯ

กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ? อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติฯ

กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ , อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติฯ เอวํ ‘‘ติฏฺฐนฺตญฺจ นํ ติฏฺฐตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ, ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิฯ

โพชฺฌงฺคกถา นิฏฺฐิตาฯ

4. เมตฺตากถา

[22] สาวตฺถินิทานํ ฯ

‘‘เมตฺตาย , ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขาฯ กตเม เอกาทส? สุขํ สุปติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌติ, น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ, มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตา รกฺขนฺติ, นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมติ, ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, อุตฺตริ [อุตฺตริํ (สฺยา. ปี.) อ. นิ. 11.15 ปสฺสิตพฺพา] อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติฯ เมตฺตาย, ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย – อิเม เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ ฯ

อตฺถิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ กติหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา [อพฺยาปชฺฌา (สฺยา.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปาณา…เป.… สพฺเพ ภูตา…เป.… สพฺเพ ปุคฺคลา…เป.… สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติฯ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺพา อิตฺถิโย อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปุริสา…เป.… สพฺเพ อริยา…เป.… สพฺเพ อนริยา…เป.… สพฺเพ เทวา…เป.… สพฺเพ มนุสฺสา…เป.… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติฯ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

กตเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ ฯ สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา…เป.… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา…เป.… ภูตา… ปุคฺคลา… อตฺตภาวปริยาปนฺนา… สพฺพา อิตฺถิโย… สพฺเพ ปุริสา… สพฺเพ อริยา… สพฺเพ อนริยา… สพฺเพ เทวา… สพฺเพ มนุสฺสา… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุฯ สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกา…เป.… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ เหฏฺฐิมาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติฯ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

1. อินฺทฺริยวาโร

[23] สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ – เมตฺตาฯ ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโตฯ สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติฯ เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ

สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติฯ สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติฯ