อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ;

อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยาฯ

อิมานิ ทส ฐานานิ, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ สมฺโมห คจฺฉติฯ

วิกฺขิปติ เจว กิลิสฺสติ จ, จวติ จิตฺตภาวนา;

วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา ปริหายติฯ

วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา น ปริหายติ;

น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสติ, น จวติ จิตฺตภาวนาฯ

อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ จิตฺตสฺส สงฺเขปวิกฺเขปวิคฺคหิตํ [สงฺเขปํ วิกฺเขปํ วิคฺคหิตํ (สฺยา.)] ทส ฐาเน สมฺปชานาตีติฯ

ยุคนทฺธกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. สจฺจกถา

[8] ปุริมนิทานํ ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. 5.1090], ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ’’ฯ

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส

กถํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ – อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ

กถํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ

สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ, นิทานฏฺโฐ, สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ – อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ

กถํ นิโรโธ ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ, วิเวกฏฺโฐ, อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐ – อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ

กถํ มคฺโค ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ, เหตุฏฺโฐ, ทสฺสนฏฺโฐ, อาธิปเตยฺยฏฺโฐ – อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ มคฺโค ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ

[9] กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ตถฏฺเฐน, อนตฺตฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐน, ปฏิเวธฏฺเฐน – อิเมหิ จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ตถฏฺโฐ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

[10] กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตํ อนิจฺจํ, ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ ตํ อนตฺตาฯ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตํ ตถํฯ ยํ อนิจฺจํ จ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตถญฺจ ตํ สจฺจํฯ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตถญฺจ สจฺจญฺจ ตํ เอกสงฺคหิตํฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ตถฏฺเฐน, อนตฺตฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐน, ปฏิเวธฏฺเฐน, อภิญฺญฏฺเฐน, ปริญฺญฏฺเฐน, ปหานฏฺเฐน, ภาวนฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน – อิเมหิ นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, ปหานสฺส ปหานฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, ภาวนาย ภาวนฏฺโฐ ตถฏฺโฐ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ อนตฺตฏฺเฐน… สจฺจฏฺเฐน… ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, ปหานสฺส ปหานฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, ภาวนาย ภาวนฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

[11] กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ตถฏฺเฐน, อนตฺตฏฺเฐน, สจฺจฏฺเฐน, ปฏิเวธฏฺเฐน, อภิชานนฏฺเฐน, ปริชานนฏฺเฐน, ธมฺมฏฺเฐน, ตถฏฺเฐน, ญาตฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน, ผสฺสนฏฺเฐน, อภิสมยฏฺเฐน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ, ตถฏฺโฐ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ, นิทานฏฺโฐ, สํโยคฏฺโฐ, ปลิโพธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ, วิเวกฏฺโฐ, อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐ ตถฏฺโฐ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ, เหตุฏฺโฐ, ทสฺสนฏฺโฐ, อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ – อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

กถํ อนตฺตฏฺเฐน…เป.… สจฺจฏฺเฐน… ปฏิเวธฏฺเฐน… อภิชานนฏฺเฐน… ปริชานนฏฺเฐน… ธมฺมฏฺเฐน… ตถฏฺเฐน… ญาตฏฺเฐน… สจฺฉิกิริยฏฺเฐน… ผสฺสนฏฺเฐน… อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ, อภิสมยฏฺโฐ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ, นิทานฏฺโฐ, สํโยคฏฺโฐ, ปลิโพธฏฺโฐ, อภิสมยฏฺโฐ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ , วิเวกฏฺโฐ, อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐ, อภิสมยฏฺโฐ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ, เหตุฏฺโฐ, ทสฺสนฏฺโฐ, อาธิปเตยฺยฏฺโฐ, อภิสมยฏฺโฐ – อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิฯ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํฯ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิฯ

[12] สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺเว ลกฺขณานิฯ สงฺขตลกฺขณญฺจ, อสงฺขตลกฺขณญฺจ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิฯ

สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ฉ ลกฺขณานิฯ สงฺขตานํ สจฺจานํ อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตานํ อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ อสงฺขตสฺส สจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปญฺญายติ , น วโย ปญฺญายติ, น ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ – สจฺจานํ อิมานิ ฉ ลกฺขณานิฯ

สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺวาทส ลกฺขณานิฯ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ; สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ; มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ; นิโรธสจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, น วโย ปญฺญายติ, น ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺวาทส ลกฺขณานิฯ

จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ , นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํฯ

สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ? วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? ยํ ทุกฺขสจฺจํ อกุสลํ, สมุทยสจฺจํ อกุสลํ – เอวํ อกุสลฏฺเฐน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ กุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ – เอวํ กุสลฏฺเฐน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ , เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ อพฺยากตํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ – เอวํ อพฺยากตฏฺเฐน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํฯ เอวํ สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ วตฺถุวเสน ปริยาเยนาติฯ

2. ทุติยสุตฺตนฺตปาฬิ

[13] ‘‘ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว [สํ. นิ. 3.26], สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณํ; โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณํ; โก สญฺญาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณํ; โก สงฺขารานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณํ; โก วิญฺญาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กิํ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโทฯ ยํ รูปํ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโวฯ โย รูปสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํฯ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป.… ยํ สญฺญํ ปฏิจฺจ… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาโทฯ ยํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิญฺญาณสฺส อาทีนโวฯ โย วิญฺญาณสฺมิํ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํ’’ฯ

‘‘ยาวกีวญฺจาหํ , ภิกฺขเว, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสิํ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจญฺญาสิํ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจญฺญาสิํ (สฺยา.) สํ. นิ. 3.26 ปสฺสิตพฺพา] ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อถาหํ, ภิกฺขเว, ‘สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจญฺญาสิํฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. 3.27 ปสฺสิตพฺพา]ฯ อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติฯ