กถํ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพาภินิเวเสหิ สุญฺโญ โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา สพฺพาภินิเวเสหิ สุญฺญา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ, เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ

สุตฺตนฺตนิทฺเทโสฯ

2. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทโส

[6] กถํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ ฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายตี’’ติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติ, เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺฐานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺติํ อาวชฺชติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ

เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายตี’’ติฯ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติ, เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป.… อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป.… ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺฐานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺติํ อาวชฺชติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ, อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส…เป.… เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ’’ฯ

รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต…เป.… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต… รูปํ อนตฺตโต มนสิกโรโต… เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต…เป.… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต, ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป.… ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺฐานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺติํ อาวชฺชติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโสฯ ชรามรณํ อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ ชรามรณํ อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติฯ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายตี’’ติฯ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติฯ

[7]

โอภาเส เจว ญาเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;

ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติฯ

อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺฐาเน จ กมฺปติ;

อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยาฯ

อิมานิ ทส ฐานานิ, ปญฺญา ยสฺส ปริจฺจิตา;

ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ สมฺโมห คจฺฉติฯ

วิกฺขิปติ เจว กิลิสฺสติ จ, จวติ จิตฺตภาวนา;

วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา ปริหายติฯ

วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา น ปริหายติ;

น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสติ, น จวติ จิตฺตภาวนาฯ

อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ จิตฺตสฺส สงฺเขปวิกฺเขปวิคฺคหิตํ [สงฺเขปํ วิกฺเขปํ วิคฺคหิตํ (สฺยา.)] ทส ฐาเน สมฺปชานาตีติฯ

ยุคนทฺธกถา นิฏฺฐิตาฯ

2. สจฺจกถา

[8] ปุริมนิทานํ ฯ ‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. 5.1090], ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ’’ฯ

1. ปฐมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส

กถํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐ – อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํฯ

กถํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํ? จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถาฯ