โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว [อชฺฌตฺตญฺเญว (สฺยา. ก.)] สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายติฯ โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ พฺยากโรติ, สพฺพโส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรนา’’ติฯ

1. สุตฺตนฺตนิทฺเทโส

[2] กถํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ

มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ? ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค สญฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สญฺชายติ, ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มคฺโค สญฺชายติ, สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มคฺโค สญฺชายติ, โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มคฺโค สญฺชายติ, ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มคฺโค สญฺชายติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มคฺโค สญฺชายติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สญฺชายติ – เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ

โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ, ชานนฺโต อาเสวติ, ปสฺสนฺโต อาเสวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต อาเสวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต อาเสวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต อาเสวติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อาเสวติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต อาเสวติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต อาเสวติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต อาเสวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต อาเสวติ , ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต อาเสวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ – เอวํ อาเสวติฯ

ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ, ปสฺสนฺโต ภาเวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต ภาเวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ภาเวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต ภาเวติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต ภาเวติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต ภาเวติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต ภาเวติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต ภาเวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต ภาเวติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต ภาเวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ – เอวํ ภาเวติฯ

พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปสฺสนฺโต พหุลีกโรติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต พหุลีกโรติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต พหุลีกโรติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต พหุลีกโรติ, สติํ อุปฏฺฐาเปนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต พหุลีกโรติ, ปญฺญาย ปชานนฺโต พหุลีกโรติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต พหุลีกโรติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต พหุลีกโรติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ – เอวํ พหุลีกโรติฯ

ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน, สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ – อิมานิ ทฺเว สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ – อิมานิ ทฺเว สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปญฺจ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย , อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

[3] อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ

มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ? ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค สญฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สญฺชายติ…เป.… อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ

โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ, เอวํ อาเสวติฯ ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ, เอวํ ภาเวติฯ พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ, เอวํ พหุลีกโรติฯ

ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สญฺโญชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺฐานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ – อิมานิ ทฺเว สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสญฺโญชนํ, ปฏิฆสญฺโญชนํ – อิมานิ ทฺเว สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปญฺจ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติฯ

[4] กถํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานญฺจ โวสคฺคารมฺมณตา [โวสฺสคฺคารมฺมณตา (สฺยา. ก.)] จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโปฯ สมาธิ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

รูปํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, รูปํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, รูปํ อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานญฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

เวทนํ…เป.… สญฺญํ … สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ชรามรณํ ทุกฺขโต…เป.… อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานญฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ อิติ ปฐมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติฯ

ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติฯ

[5] กถํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ อารมฺมณฏฺเฐน โคจรฏฺเฐน ปหานฏฺเฐน ปริจฺจาคฏฺเฐน วุฏฺฐานฏฺเฐน วิวฏฺฏนฏฺเฐน สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน วิมุตฺตฏฺเฐน อนาสวฏฺเฐน ตรณฏฺเฐน อนิมิตฺตฏฺเฐน อปฺปณิหิตฏฺเฐน สุญฺญตฏฺเฐน เอกรสฏฺเฐน อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธฏฺเฐนฯ

กถํ อารมฺมณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธารมฺมโณ, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธารมฺมณาฯ อิติ อารมฺมณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ อารมฺมณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ

กถํ โคจรฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ โคจรฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ ฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โคจรฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ ปหานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ ปหานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปหานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ ปริจฺจาคฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ ปริจฺจาคฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจฺจาคฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วุฏฺฐานฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ วิวฏฺฏนฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ วิวฏฺฏนฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิวฏฺฏนฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ สนฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สนฺโต โหนฺติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา สนฺตา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ สนฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สนฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ ปณีตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ ปณีโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา ปณีตา โหติ นิโรธโคจรา ฯ อิติ ปณีตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปณีตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ วิมุตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา อวิชฺชาสวา วิมุตฺตา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญา วิมุตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วิมุตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ อนาสวฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสเวน อนาสโว โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา อวิชฺชาสเวน อนาสวา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ อนาสวฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนาสวฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ ตรณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา นิโรธโคจราฯ อิติ ตรณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตรณฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ อนิมิตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ อนิมิตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนิมิตฺตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ อปฺปณิหิตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิตา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ อปฺปณิหิตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อปฺปณิหิตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ

กถํ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพาภินิเวเสหิ สุญฺโญ โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา สพฺพาภินิเวเสหิ สุญฺญา โหติ นิโรธโคจราฯ อิติ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ เอวํ สุญฺญตฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ, เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ

สุตฺตนฺตนิทฺเทโสฯ

2. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทโส

[6] กถํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ ฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายตี’’ติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ…เป.… เอวํ มคฺโค สญฺชายติ, เอวํ สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺฐานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺติํ อาวชฺชติฯ ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํฯ เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺฐานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติฯ