อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา มณฺโฑ, อกมฺปิยฏฺเฐน พลา มณฺโฑ, นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มณฺโฑ, เหตุฏฺเฐน มคฺโค มณฺโฑ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา มณฺโฑ, ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา มณฺโฑ, อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา มณฺโฑ, ตถฏฺเฐน สจฺจา มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ มณฺโฑ, อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา มณฺโฑ, เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา มณฺโฑ, อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธา มณฺโฑ, สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ มณฺโฑ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ มณฺโฑ, มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข มณฺโฑ, ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา มณฺโฑ, ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ มณฺโฑ, สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ มณฺโฑ, ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ มณฺโฑ, ฉนฺโท มูลฏฺเฐน มณฺโฑ, มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน มณฺโฑ, ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน มณฺโฑ, เวทนา สโมสรณฏฺเฐน มณฺโฑ, สมาธิ ปมุขฏฺเฐน มณฺโฑ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน มณฺโฑ, ปญฺญา ตตุตฺตรฏฺเฐน มณฺโฑ, วิมุตฺติ สารฏฺเฐน มณฺโฑ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มณฺโฑติฯ

จตุตฺถภาณวาโรฯ

มณฺฑเปยฺยกถา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวคฺโค ปฐโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

ญาณทิฏฺฐี จ อสฺสาสา, อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปญฺจมา;

คติกมฺมวิปลฺลาสา, มคฺโค มณฺเฑน เต ทสาติฯ

เอส นิกายธเรหิ ฐปิโต, อสโม [อสฺสโม (สฺยา.)] ปฐโม ปวโร

วรวคฺโคติ [วรมคฺโคติ (สฺยา.)]ฯ

2. ยุคนทฺธวคฺโค

1. ยุคนทฺธกถา

[1] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเมฯ ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํฯ อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –

‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ [อรหตฺตํ (สฺยา.), อรหตฺตปตฺติํ อ. นิ. 4.170] พฺยากโรติ, สพฺพโส จตูหิ มคฺเคหิ เอเตสํ วา อญฺญตเรนฯ กตเมหิ จตูหิ?

‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติฯ ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติฯ โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลิํ กโรติ (ก.) อ. นิ. 4.170 ปสฺสิตพฺพา]ฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติฯ ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติฯ โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ [ยุคนนฺธํ (ก. สี. อฏฺฐ.)] ภาเวติฯ ตสฺส สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติฯ โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติฯ

โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว [อชฺฌตฺตญฺเญว (สฺยา. ก.)] สนฺติฏฺฐติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติฯ ตสฺส มคฺโค สญฺชายติฯ โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สญฺโญชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติฯ

‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ พฺยากโรติ, สพฺพโส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อญฺญตเรนา’’ติฯ

1. สุตฺตนฺตนิทฺเทโส

[2] กถํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ อิติ ปฐมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติฯ ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ

มคฺโค สญฺชายตีติ กถํ มคฺโค สญฺชายติ? ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มคฺโค สญฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สญฺชายติ, ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มคฺโค สญฺชายติ, สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มคฺโค สญฺชายติ, โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มคฺโค สญฺชายติ, ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มคฺโค สญฺชายติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มคฺโค สญฺชายติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สญฺชายติ – เอวํ มคฺโค สญฺชายติฯ