‘‘อปิ จ, อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา – สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี [อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา ปฏิปฺปสฺสฺทฺธี (สฺยา.)] จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา; รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, สุภํ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข; สมยวิโมกฺโข, อสมยวิโมกฺโข; สามยิโก วิโมกฺโข, อสามยิโก วิโมกฺโข; กุปฺโป วิโมกฺโข, อกุปฺโป วิโมกฺโข; โลกิโย วิโมกฺโข, โลกุตฺตโร วิโมกฺโข; สาสโว วิโมกฺโข, อนาสโว วิโมกฺโข; สามิโส วิโมกฺโข, นิรามิโส วิโมกฺโข; นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโข, ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข, ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข; สญฺญุตฺโต วิโมกฺโข, วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข; เอกตฺตวิโมกฺโข, นานตฺตวิโมกฺโข , สญฺญาวิโมกฺโข, ญาณวิโมกฺโข; สีติสิยาวิโมกฺโข [สีตีสิยาวิโมกฺโข (สี. อฏฺฐ.)], ฌานวิโมกฺโข, อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ฯ

2. นิทฺเทโส

[210] กตโม สุญฺญโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ อภินิเวสํ น กโรตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อยํ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ

กตโม อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ นิมิตฺตํ น กโรตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ

กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ ปณิธิํ น กโรตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ

กตโม อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตฺตาริ ฌานานิ – อยํ อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ กตโม พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย – อยํ พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ กตโม ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข? จตฺตาโร อริยมคฺคา – อยํ ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโขฯ

กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมํ ฌานํ นีวรเณหิ วุฏฺฐาติฯ ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเรหิ วุฏฺฐาติฯ ตติยํ ฌานํ ปีติยา วุฏฺฐาติฯ จตุตฺถํ ฌานํ สุขทุกฺเขหิ วุฏฺฐาติฯ อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ อากาสานญฺจายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย วุฏฺฐาติฯ อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺโค สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ

สกทาคามิมคฺโค โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติ ฯ อนาคามิมคฺโค อนุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ อรหตฺตมคฺโค รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺฐาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺฐาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺฐาติฯ อิเม ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

[211] กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ …เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนาฯ สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา – อิเม ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป.… ตติยสฺส ฌานสฺส…เป.… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

กตเม ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ , อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ – อิเม ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขาฯ

[212] กถํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ [สุปธาริตํ (ก.)] อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป.… โลหิตนิมิตฺตํ…เป.… โอทาตนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ เอวํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโขฯ

กถํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ น มนสิกโรติ, นีลสญฺญํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ, พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป.… โลหิตนิมิตฺตํ…เป.… โอทาตนิมิตฺตํ น มนสิกโรติ, โอทาตสญฺญํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสญฺญํ ปฏิลภติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติฯ โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสญฺญี โหติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโขฯ

กถํ ‘‘สุภ’’นฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํฯ อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.)] ผริตฺวา วิหรติฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ กรุณาสหคเตน เจตสา…เป.… กรุณาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป.… มุทิตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติฯ เอวํ ‘‘สุภํ’’ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโขฯ

[213] กตโม อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ

กตโม วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณ’’นฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ

กตโม อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข ฯ

กตโม เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ

กตโม สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโขฯ

กตโม สมยวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สมยวิโมกฺโขฯ

กตโม อสมยวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อสมยวิโมกฺโขฯ

กตโม สามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สามยิโก วิโมกฺโขฯ

กตโม อสามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อสามยิโก วิโมกฺโขฯ

กตโม กุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ กุปฺโป วิโมกฺโขฯ

กตโม อกุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อกุปฺโป วิโมกฺโขฯ

กตโม โลกิโย วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ โลกิโย วิโมกฺโขฯ

กตโม โลกุตฺตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ โลกุตฺตโร วิโมกฺโขฯ

กตโม สาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สาสโว วิโมกฺโขฯ

กตโม อนาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อนาสโว วิโมกฺโขฯ

กตโม สามิโส วิโมกฺโข? รูปปฺปฏิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ สามิโส วิโมกฺโขฯ

กตโม นิรามิโส วิโมกฺโข? อรูปปฺปฏิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ นิรามิโส วิโมกฺโขฯ

กตโม นิรามิสา นิรามิสตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโขฯ

กตโม ปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ ปณิหิโต วิโมกฺโขฯ กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ

กตโม ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา …เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อยํ ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโขฯ

กตโม สญฺญุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สญฺญุตฺโต วิโมกฺโขฯ

กตโม วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโขฯ

กตโม เอกตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, นิพฺพานญฺจ – อยํ เอกตฺตวิโมกฺโขฯ

กตโม นานตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ นานตฺตวิโมกฺโขฯ

[214] กตโม สญฺญาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ, วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาญาํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข ฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาํ สุขโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต สญฺญาย มุจฺจตีติ – สญฺญาวิโมกฺโข ฯ เอวํ สิยา, เอโก สญฺญาวิโมกฺโข ทส สญฺญาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สญฺญาวิโมกฺขา เอโก สญฺญาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สญฺญาวิโมกฺโขฯ

[215] กตโม ญาณวิโมกฺโข? สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ สุขโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อตฺตโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นนฺทิยา สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ ราคโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ สมุทยโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อาทานโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิมิตฺตโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ถาภูตํ ญาณํ ปณิธิยา สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

เวทนาย …เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนา ยถาภูตํ ญาณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อญฺญาณา มุจฺจตีติ – ญาณวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก ญาณวิโมกฺโข ทส ญาณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส ญาณวิโมกฺขา เอโก ญาณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ ญาณวิโมกฺโขฯ

[216] กตโม สีติสิยาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ สุขโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นนฺทิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ ราคโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข ฯ นิโรธานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ สมุทยโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อาทานโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิมิตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ ปณิธิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ ญาณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สีติสิยาวิโมกฺโขฯ

[217] กตโม ฌานวิโมกฺโข? เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ [ชายตีติ (สฺยา.)] ฌานํฯ กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต [ชายนฺโต (สฺยา.)] มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ อพฺยาปาโท ฌายตีติ – ฌานํฯ พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ อาโลกสญฺญา ฌายตีติ – ฌานํฯ ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อวิกฺเขโป ฌายตีติ – ฌานํฯ อุทฺธจฺจํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ธมฺมววตฺถานํ ฌายตีติ – ฌานํฯ วิจิกิจฺฉํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ญาณํ ฌายตีติ – ฌานํฯ อวิชฺชํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ปาโมชฺชํ ฌายตีติ – ฌานํฯ อรติํ ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ปฐมํ ฌานํ ฌายตีติ – ฌานํฯ นีวรเณ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป.… อรหตฺตมคฺโค ฌายตีติ – ฌานํฯ สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํฯ ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโขฯ ฌายนฺตีติ – ธมฺมาฯ ฌาเปตีติ – กิเลเสฯ ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโข – อยํ ฌานวิโมกฺโขฯ

[218] กตโม อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข? สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ

เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ , ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ…เป.… วิราคานุปสฺสนาญาณํ… นิโรธานุปสฺสนาญาณํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ… สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจตีติ?

อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา [เอกูปาทานา (สี. อฏฺฐ.)] มุจฺจติ? กามุปาทานา – ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ [อิมา เอกุปาทานา (สฺยา.)] อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – วิราคานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – นิโรธานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ

อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติฯ

ยญฺจ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานาฯ ยญฺจ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ, ยํ จ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ วิราคานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ เอกุปาทานา มุจฺจนฺติ – กามุปาทานาฯ ยญฺจ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ, ยญฺจ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ – อิมานิ ทฺเว ญาณานิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – กามุปาทานา, ทิฏฺฐุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อยํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโขฯ

วิโมกฺขกถาย ปฐมภาณวาโรฯ

[219] ตีณิ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติฯ สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต [ปริจฺเฉทปริวฏฺฏุมโต (สฺยา.)] สมนุปสฺสนตาย อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย สุญฺญตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย – อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติ ฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา [ตทนฺวยานิ (สฺยา.)] โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ

ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ , สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ , เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนาฯ

[220] อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ , อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเฐน ภาวนา? เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ?

อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเล ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเล ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปฏิเวธกาเลปิ ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติฯ ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธฯ เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ

[221] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต [สทฺธาธิมุตฺโต (สฺยา.)] โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี [กายสกฺขิ (สฺยา. ก.) อภิ. ปุ. ป. 95 ปสฺสิตพฺพา] โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติ?

อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ

สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ [สจฺฉิกโรตีติ (สฺยา. ปี.)] – กายสกฺขีฯ ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขีฯ ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายาติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตาฯ

ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขีฯ

อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ

ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา…เป.… อญฺโญเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อญฺโญ กายสกฺขี, อญฺโญ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต สิยาติฯ กถญฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยนฯ อญฺโญเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อญฺโญ กายสกฺขี, อญฺโญ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธานุสารี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ , สพฺเพ เต สทฺธานุสาริโนฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ ฯ เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตาฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ… อรหตฺตํ [อรหตฺตผลํ (สฺยา. ก.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตาฯ

ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต กายสกฺขีฯ

ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต กายสกฺขีฯ

อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมานุสารี’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ

ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติฯ เย หิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมานุสาริโนฯ

อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป.… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

อนตฺตโต มนสิกโรโต ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป.… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป.… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ฯ จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิฯ เยหิ เกจิ ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

[222] เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ…เป.… อาโลกสญฺญํ… อวิกฺเขปํ… ธมฺมววตฺถานํ… ญาณํ… ปาโมชฺชํ… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ … อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ… อนิจฺจานุปสฺสนํ… ทุกฺขานุปสฺสนํ… อนตฺตานุปสฺสนํ… นิพฺพิทานุปสฺสนํ… วิราคานุปสฺสนํ … นิโรธานุปสฺสนํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ… ขยานุปสฺสนํ… วยานุปสฺสนํ… วิปริณามานุปสฺสนํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ… สุญฺญตานุปสฺสนํ… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนํ… ยถาภูตญาณทสฺสนํ… อาทีนวานุปสฺสนํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ… โสตาปตฺติมคฺคํ… สกทาคามิมคฺคํ… อนาคามิมคฺคํ… อรหตฺตมคฺคํ…ฯ

เย หิ เกจิ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน… จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน… จตฺตาโร อิทฺธิปาเท… ปญฺจินฺทฺริยานิ… ปญฺจ พลานิ… สตฺต โพชฺฌงฺเค… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… เย หิ เกจิ อฏฺฐ วิโมกฺเข ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ ติสฺโส วิชฺชา ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา วา สิกฺขนฺติ วา สิกฺขิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ สมุทยํ ปชหนฺติ นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ, นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อภิญฺญาปฏิเวโธ จ สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปฏิเวโธ จ สพฺพสงฺขารานํ, ปหานปฺปฏิเวโธ จ สพฺพากุสลานํ, ภาวนาปฏิเวโธ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺสฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

ทุติยภาณวาโรฯ

[223] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต สงฺขารา อุปฏฺฐนฺติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ จิตฺตํ โหติฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติฯ

[224] อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, โก ภาเวติ?

อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ

ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติฯ เอกรสฏฺเฐน ภาวนาฯ โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนาฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติวิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ , นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเฐน ภาวนา, เกนฏฺเฐน ปฏิเวโธ?

[225] อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเฐน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติฯ

[226] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติ?

อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติฯ สุญฺญตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหติฯ

สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ – กายสกฺขีฯ ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโตฯ ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขีฯ ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ วิญฺญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายาติ – ทิฏฺฐิปฺปตฺโต…เป.… เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา…เป.… สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ… อาโลกสญฺญํ… อวิกฺเขปํ… เย หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ, สมุทยํ ปชหนฺติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ, มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺตาฯ

กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติฯ ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ…เป.… สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺสฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติฯ อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ

[227] อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ?

อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํฯ เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ เอตฺถ กงฺขา ปหียติฯ

ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณํ ยญฺจ สมฺมาทสฺสนํ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณํ ยญฺจ สมฺมาทสฺสนํ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ภยโต อุปฏฺฐาติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติ ฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ภยโต อุปฏฺฐาติฯ

ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กิํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ

ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อปฺปวตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จ ปวตฺตา จ จิตฺตํ วุฏฺฐาติ, อนิมิตฺเต อปฺปวตฺเต นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา [นิโรธนิพฺพานธาตุยา (สี.)] จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ

ยา จ พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ พหิทฺธาวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติฯ ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา ยญฺจ มคฺเค ญาณํ , อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยญฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา ยญฺจ มคฺเค ญาณํ, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ

[228] กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ [นานาขเณ (สฺยา. ก.)] โหนฺติ? กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ

กตเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อาธิปเตยฺยฏฺเฐน, อธิฏฺฐานฏฺเฐน, อภินีหารฏฺเฐน, นิยฺยานฏฺเฐนฯ กถํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สุญฺญโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติฯ เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ

กถํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติฯ เอวํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ

กถํ อภินีหารฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติฯ เอวํ อภินีหารฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ

กถํ นิยฺยานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติฯ เอวํ นิยฺยานฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติฯ

กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ ? สโมธานฏฺเฐน, อธิคมนฏฺเฐน, ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน, สจฺฉิกิริยฏฺเฐน, ผสฺสนฏฺเฐน, อภิสมยฏฺเฐนฯ กถํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ยโต มุจฺจติ, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ

ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ

อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เยน สุญฺโญ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ เอวํ สโมธานฏฺเฐน อธิคมนฏฺเฐน ปฏิลาภฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติฯ

[229] อตฺถิ วิโมกฺโข, อตฺถิ มุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขมุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขปจฺจนีกํ, อตฺถิ วิโมกฺขานุโลมํ, อตฺถิ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, อตฺถิ วิโมกฺขภาวนา, อตฺถิ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ

กตโม วิโมกฺโข? สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ กตโม สุญฺญโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโข…เป.… รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ

เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อยํ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ

กตโม อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข …เป.… รูเป อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขฯ

กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ทุกฺขานุปสฺสนาญาณํ สุขโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อนตฺตานุปสฺสนาญาณํ อตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ

นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นนฺทิยา ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ วิราคานุปสฺสนาญาณํ ราคโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ นิโรธานุปสฺสนาญาณํ สมุทยโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาญาณํ อาทานโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อนิมิตฺตานุปสฺสนาญาณํ นิมิตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ

รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป.… รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ รูเป สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาญาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป.… ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาญาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ ชรามรเณ สุญฺญตานุปสฺสนาญาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขฯ อยํ วิโมกฺโขฯ

[230] กตมํ มุขํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยาธมฺมา, อิทํ มุขํฯ

กตมํ วิโมกฺขมุขํ? ยํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํฯ วิโมกฺขญฺจ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํฯ

กตมํ วิโมกฺขปจฺจนีกํ? ตีณิ อกุสลมูลานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา วิโมกฺขปจฺจนีกา, อิทํ วิโมกฺขปจฺจนีกํฯ

กตมํ วิโมกฺขานุโลมํ? ตีณิ กุสลมูลานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, ตีณิ สุจริตานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา วิโมกฺขานุโลมา, อิทํ วิโมกฺขานุโลมํฯ

กตโม วิโมกฺขวิวฏฺโฏ? สญฺญาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, ญาณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, สจฺจวิวฏฺโฏฯ สญฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สญฺญาวิวฏฺโฏฯ เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏฯ วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ญาณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ญาณวิวฏฺโฏฯ โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตถฏฺเฐน วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏฯ

ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ, ยตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ อยํ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ

กตมา วิโมกฺขภาวนา? ปฐมสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ตติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, สกทาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อนาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อยํ วิโมกฺขภาวนาฯ

กตมา วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ตติยสฺส ฌานสฺส…เป.… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ, อยํ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธีติฯ

ตติยภาณวาโรฯ

วิโมกฺขกถา นิฏฺฐิตาฯ

6. คติกถา

[231] คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? รูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? อรูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ?

คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ ญาณสมฺปยุตฺเต อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ รูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ อรูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติฯ

[232] คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’ ฯ

ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปญฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติฯ