อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี , กุสีโต ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี…เป.… ปญฺญวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปญฺโญ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวีฯ

โลโกติ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ

เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาฯ ทฺเว โลกา – นามญฺจ รูปญฺจฯ ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนาฯ จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหาราฯ ปญฺจ โลกา – ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิฯ สตฺต โลกา – สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อฏฺฐ โลกา – อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ นว โลกา – นว สตฺตาวาสาฯ ทส โลกา – ทสายตนานิฯ ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิฯ อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ

วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชาฯ อิติ อิมสฺมิญฺจ โลเก อิมสฺมิญฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐิตา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเกฯ อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌตีติฯ

อินฺทฺริยสโมธาโน ปญฺจโมฯ

ตติยภาณวาโรฯ

อินฺทฺริยกถา นิฏฺฐิตาฯ

5. วิโมกฺขกถา

1. อุทฺเทโส

[209] ปุริมนิทานํ ฯ ‘‘ตโยเม , ภิกฺขเว, วิโมกฺขาฯ กตเม ตโย? สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย วิโมกฺขาฯ

‘‘อปิ จ, อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา – สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, พหิทฺธาวุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี [อชฺฌตฺตวุฏฺฐานา ปฏิปฺปสฺสฺทฺธี (สฺยา.)] จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา; รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, สุภํ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข; เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข; สมยวิโมกฺโข, อสมยวิโมกฺโข; สามยิโก วิโมกฺโข, อสามยิโก วิโมกฺโข; กุปฺโป วิโมกฺโข, อกุปฺโป วิโมกฺโข; โลกิโย วิโมกฺโข, โลกุตฺตโร วิโมกฺโข; สาสโว วิโมกฺโข, อนาสโว วิโมกฺโข; สามิโส วิโมกฺโข, นิรามิโส วิโมกฺโข; นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโข, ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข, ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข; สญฺญุตฺโต วิโมกฺโข, วิสญฺญุตฺโต วิโมกฺโข; เอกตฺตวิโมกฺโข, นานตฺตวิโมกฺโข , สญฺญาวิโมกฺโข, ญาณวิโมกฺโข; สีติสิยาวิโมกฺโข [สีตีสิยาวิโมกฺโข (สี. อฏฺฐ.)], ฌานวิโมกฺโข, อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ฯ

2. นิทฺเทโส

[210] กตโม สุญฺญโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘สุญฺญมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติฯ โส ตตฺถ อภินิเวสํ น กโรตีติ – สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ อยํ สุญฺญโต วิโมกฺโขฯ