[179] กถํ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โมหโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ…เป.… มานโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ทิฏฺฐิยา วิโมจยํ จิตฺตํ… วิจิกิจฺฉาย วิโมจยํ จิตฺตํ… ถินโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อุทฺธจฺจโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อหิริกโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ…เป.…ฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต …เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนายฯ

จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส

[180] กถํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? อนิจฺจนฺติ กิํ อนิจฺจํ? ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจาฯ เกนฏฺเฐน อนิจฺจา? อุปฺปาทวยฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ

‘‘เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

กถํ ‘‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

กถํ ‘‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนาย…เป.… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ… จกฺขุสฺมิํ…เป.… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ

[181] กติหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? กติหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติฯ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติฯ

กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, สนฺตาปฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, วิปริณามฏฺเฐน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติฯ

กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ชาตินิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปภวนิโรเธน [อาหารนิโรเธน (สฺยา.)] อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, เหตุนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปจฺจยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ญาณุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, นิโรธุปฏฺฐาเนน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติฯ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนวํ ทิสฺวา – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อวิชฺชานิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ

กติหากาเรหิ สงฺขาเรสุ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ…เป.… กติหากาเรหิ วิญฺญาเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ นามรูเป อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ นามรูปํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ สฬายตเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ผสฺเส อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ผสฺโส นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ เวทนาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ เวทนา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ตณฺหาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ตณฺหา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ อุปาทาเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ อุปาทานํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ภเว อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ภโว นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชาติยา อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชาติ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติฯ

กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเฐน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเฐน…เป.… อนตฺตฏฺเฐน…เป.… สนฺตาปฏฺเฐน…เป.… วิปริณามฏฺเฐน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติฯ

กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน…เป.… ชาตินิโรเธน…เป.… ปภวนิโรเธน [ภวนิโรเธน (สฺยา.)] … เหตุนิโรเธน… ปจฺจยนิโรเธน… ญาณุปฺปาเทน…เป.… นิโรธุปฏฺฐาเนน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติฯ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํฯ ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[182] กถํ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ปฏินิสฺสคฺคาติ ทฺเว ปฏินิสฺสคฺคา – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จฯ รูปํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคฯ ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคฯ ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป.… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ…เป.… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติฯ เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนาฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิฯ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ, อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา – อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ ชานนฺโต สิกฺขติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติฯ

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตฺนฺตฺติ …เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ โคจรญฺจ ปชานาติ สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติ; พลานิ สโมธาเนติ… โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ… มคฺคํ สโมธาเนติ… ธมฺเม สโมธาเนติ โคจรญฺจ ปชานาติ สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌติฯ

อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

อฏฺฐ อนุปสฺสเน ญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนายฯ อิมานิ พาตฺติํส สโตการิสฺส ญาณานิฯ

สโตการิญาณนิทฺเทโส ปญฺจโมฯ

6. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทโส

[183] กตมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ อิมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิฯ

กตมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิ? ทีฆํ อสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทีฆํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสํ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาฯ อิมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิฯ