ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส

[176] กถํ ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมํ ตํ จิตฺตํ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน …เป.… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มานยตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ จิตฺตํฯ

กถํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ เอวํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[177] กถํ ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ, ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตาฯ จิตฺตสฺส ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ

อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[178] กถํ ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม สมาธิ [กตมญฺจ สมาธินฺทิยํ (สฺยา.)]? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ [อธิฏฺฏิติ (สฺยา.)] อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสาหตมานสตา (สฺยา. ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิฯ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ สมาธิฯ สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[179] กถํ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘โมหโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ…เป.… มานโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ทิฏฺฐิยา วิโมจยํ จิตฺตํ… วิจิกิจฺฉาย วิโมจยํ จิตฺตํ… ถินโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อุทฺธจฺจโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อหิริกโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ…เป.…ฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต …เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนายฯ

จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส

[180] กถํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? อนิจฺจนฺติ กิํ อนิจฺจํ? ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจาฯ เกนฏฺเฐน อนิจฺจา? อุปฺปาทวยฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปญฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานิ ปสฺสติฯ

‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ