อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป.… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป.… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย , จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ กาเย กายานุปสฺสนายฯ

ภาณวาโรฯ

ทุติยจตุกฺกนิทฺเทโส

[172] กถํ ‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมา ปีติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํฯ ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตาฯ จิตฺตสฺส ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ…เป.… รสฺสํ อสฺสาสวเสน, รสฺสํ ปสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํฯ ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ ปีติฯ

กถํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ? ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน…เป.… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ

อาวชฺชโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ, ชานโต…เป.… ปสฺสโต… ปจฺจเวกฺขโต… จิตฺตํ อธิฏฺฐหโต… สทฺธาย อธิมุจฺจโต… วีริยํ ปคฺคณฺหโต… สติํ อุปฏฺฐาปยโต… จิตฺตํ สมาทหโต… ปญฺญาย ปชานโต… อภิญฺเญยฺยํ อภิชานโต… ปริญฺเญยฺยํ ปริชานโต… ปหาตพฺพํ ปชหโต… ภาเวตพฺพํ ภาวยโต… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ เอวํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติฯ

ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[173] กถํ ‘‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? สุขนฺติ ทฺเว สุขานิ – กายิกญฺจ สุขํ, เจตสิกญฺจ สุขํฯ กตมํ กายิกํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ, กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ กายิกํ สุขํฯ กตมํ เจตสิกํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ เจตสิกํ สุขํฯ

กถํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ เอวํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ

เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[174] กถํ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา…เป.… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา – อยํ จิตฺตสงฺขาโรฯ

กถํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ เอวํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เต ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ

จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[175] กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขาราฯ เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ เวทนา อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนายฯ

ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส

[176] กถํ ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมํ ตํ จิตฺตํ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน …เป.… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํฯ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มานยตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ – อิทํ จิตฺตํฯ

กถํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ…เป.… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ เอวํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิญฺญาณํ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ สติ อนุปสฺสนา ญาณํฯ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวนา’’ติฯ

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป.… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติฯ ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป.… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติฯ

[177] กถํ ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ, ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตาฯ จิตฺตสฺส ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส…เป.… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโทฯ