ลีเนน จิตฺเตน โกสชฺชานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อติปคฺคหิเตน จิตฺเตน อุทฺธจฺจานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อภินเตน จิตฺเตน ราคานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ อปนเตน จิตฺเตน พฺยาปาทานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จฯ

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา อภาวิตา;

กาโยปิ อิญฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อิญฺชิตํ;

กาโยปิ ผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ ผนฺทิตํฯ

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

กาโยปิ อนิญฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อนิญฺชิตํ;

กาโยปิ อผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อผนฺทิตนฺติฯ

อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ ภาวยโต ขณิกสโมธานา อิเม อฏฺฐารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติฯ

อุปกฺกิเลสญาณนิทฺเทโส ตติโยฯ

4. โวทานญาณนิทฺเทโส

[158] กตมานิ เตรส โวทาเน ญาณานิ? อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา เอกฏฺฐาเน สมาทหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา ตตฺเถว อธิโมเจติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ; ตํ ปคฺคณฺหิตฺวา โกสชฺชํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ; ตํ วินิคฺคณฺหิตฺวา อุทฺธจฺจํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา ราคํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา พฺยาปาทํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติฯ อิเมหิ ฉหิ ฐาเนหิ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ ปริโยทาตํ เอกตฺตคตํ โหติฯ

กตเม เต เอกตฺตา? ทานโวสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺฐาเนกตฺตํ, วยลกฺขณุปฏฺฐาเนกตฺตํ, นิโรธุปฏฺฐาเนกตฺตํฯ ทานโวสคฺคุปฏฺฐาเนกตฺตํ จาคาธิมุตฺตานํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, วยลกฺขณุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ วิปสฺสกานํ, นิโรธุปฏฺฐาเนกตฺตญฺจ อริยปุคฺคลานํ – อิเมหิ จตูหิ ฐาเนหิ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ, อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ, ญาเณน จ สมฺปหํสิตํฯ

ปฐมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ

ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ – ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ

ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ’’ฯ เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

ทุติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปีติสมฺปนฺนญฺเจว โหติ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

ตติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ สุขสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

จตุตฺถสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนญฺจ อุเปกฺขาสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา…เป.… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ อุเปกฺขาสมฺปนฺนญฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนํ จ…เป.… ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาย โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ…เป.… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ ทุกฺขานุปสฺสนาย…เป.… อนตฺตานุปสฺสนาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย… วิราคานุปสฺสนาย… นิโรธานุปสฺสนาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย… ขยานุปสฺสนาย… วยานุปสฺสนาย… วิปริณามานุปสฺสนาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย… สุญฺญตานุปสฺสนาย… อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย… ยถาภูตญาณทสฺสนาย… อาทีนวานุปสฺสนาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย… ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจฯ

โสตาปตฺติมคฺคสฺส…เป.… สกทาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส โก อาทิ, กิํ มชฺเฌ, กิํ ปริโยสานํ? อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ – อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาทิกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ

อรหตฺตมคฺคสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิฯ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค มชฺเฌกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ

อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค ปริโยสานกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’ฯ เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนญฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนญฺจ ปีติสมฺปนฺนญฺจ สุขสมฺปนฺนญฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานสมฺปนฺนญฺจ สทฺธาสมฺปนฺนญฺจ วีริยสมฺปนฺนญฺจ สติสมฺปนฺนญฺจ สมาธิสมฺปนฺนญฺจ ปญฺญาสมฺปนฺนญฺจ ฯ

[159]

นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

อชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติฯ

นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

ชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตีติฯ

กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ? เสยฺยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโตฯ ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺยฯ รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ; น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติฯ น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ , ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ ยถา รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโตฯ เอวํ อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตํฯ ยถา กกจทนฺตา, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสาฯ ยถา รุกฺเข ผุฏฺฐกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ เอวเมวํ ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา นิสินฺโน โหติ, น อาคเต วา คเต วา อสฺสาสปสฺสาเส มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติฯ วิเสสมธิคจฺฉติ ปธานญฺจฯ

กตมํ ปธานํ? อารทฺธวีริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ – อิทํ ปธานํฯ กตโม ปโยโค? อารทฺธวีริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ – อยํ ปโยโคฯ กตโม วิเสโส? อารทฺธวีริยสฺส สญฺโญชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ [อนุสยา พฺยาสนฺติ (สฺยา.)]ฯ อยํ วิเสโสฯ เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ , น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานญฺจ ปญฺญายติ, ปโยคญฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติฯ

[160]

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;

โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติฯ

อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโสฯ อปานนฺติ [อปานนฺติ (ก.)] ปสฺสาโส, โน อสฺสาโสฯ อสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติ, ปสฺสาสวเสน อุปฏฺฐานํ สติฯ

โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติ, โย ปสฺสสติ ตสฺสุปฏฺฐาติฯ ปริปุณฺณาติ ปริคฺคหฏฺเฐน ปริปุณฺณา, ปริวารฏฺเฐน ปริปุณฺณา, ปริปูรฏฺเฐน ปริปุณฺณา ฯ

สุภาวิตาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา, อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาฯ ตสฺสิเม จตฺตาโร ภาวนฏฺฐา ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธาฯ

ยานีกตาติ ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขติ ตตฺถ ตตฺถ วสิปฺปตฺโต โหติ พลปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต ฯ ตสฺส เม เต ธมฺมา อาวชฺชนปฏิพทฺธา [อาวชฺชนปฏิพนฺธา (ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ] โหนฺติ อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ยานีกตา’’ติฯ วตฺถุกตาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺฐิตํ โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สติ สุปฏฺฐิตา โหติฯ ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา ปน วตฺถุสฺมิํ สติ สูปฏฺฐิตา [สุปฏฺฐิตา (ก.)] โหติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺฐิตํ โหติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘วตฺถุกตา’’ติฯ อนุฏฺฐิตาติ วตฺถุสฺมิํ เยน เยน จิตฺตํ อภินีหรติ เตน เตน สติ อนุปริวตฺตติฯ เยน เยน วา ปน สติ อนุปริวตฺตติ เตน เตน จิตฺตํ อภินีหรติฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุฏฺฐิตา’’ติฯ ปริจิตาติ ปริคฺคหฏฺเฐน ปริจิตา, ปริวารฏฺเฐน ปริจิตา, ปริปูรฏฺเฐน ปริจิตาฯ สติยา ปริคฺคณฺหนฺโต ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจิตา’’ติฯ สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สุสมารทฺธา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน สุสมารทฺธา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สุสมารทฺธา, ตปฺปจฺจนีกานํ กิเลสานํ สุสมูหตตฺตา [สุสมุหตตฺตา (ก.)] สุสมารทฺธาฯ

[161] สุสมนฺติ อตฺถิ สมํ, อตฺถิ สุสมํฯ กตมํ สมํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยา – อิทํ สมํฯ กตมํ สุสมํ? ยํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ – อิทํ สุสมํฯ อิติ อิทญฺจ สมํ อิทญฺจ สุสมํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญายฯ อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมูฬา [อปมุฏฺฐา (สฺยา.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุสมารทฺธา’’ติฯ

อนุปุพฺพํ ปริจิตาติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ

รสฺสํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา , ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ รสฺสํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา…เป.… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตาฯ สพฺพาปิ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติโย อญฺญมญฺญํ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา จฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุปุพฺพปริจิตา’’ติฯ

ยถาติ ทส ยถตฺถา – อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ, อภิญฺญตฺโถ ยถตฺโถ, ปริญฺญตฺโถ ยถตฺโถ, ปหานตฺโถ ยถตฺโถ, ภาวนตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺฉิกิริยตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺจาภิสมยตฺโถ ยถตฺโถ, นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺโถ ยถตฺโถฯ

พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ, พเลสุ จ วสีภาวํฯ

[162] พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ – พุทฺโธฯ โพเธตา ปชายาติ – พุทฺโธฯ สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธฯ อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธฯ วิสวิตาย [วิกติตาย (สฺยา.)] พุทฺโธฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธฯ นิรุปเลปสงฺขาเตน [นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน (สฺยา.)] พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตราโคติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตโทโสติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตวีตโมโหติ – พุทฺโธฯ เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ – พุทฺโธฯ เอกายนมคฺคํ คโตติ – พุทฺโธฯ เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ – พุทฺโธฯ อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา – พุทฺโธฯ พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ – พุทฺโธติฯ เทสิตาติ อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต…เป.… นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโตฯ

โสติ คหฏฺโฐ วา โหติ ปพฺพชิโต วาฯ โลโกติฯ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกฯ เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา…เป.… อฏฺฐารส โลกา – อฏฺฐารส ธาตุโยฯ ปภาเสตีติ อตฺตทมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ อตฺตสมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ…เป.… นิโรเธ ปติฏฺฐาปกตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตาฯ โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติฯ

อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ ยถา อพฺภา, เอวํ กิเลสาฯ ยถา จนฺโท, เอวํ อริยญาณํฯ ยถา จนฺทิมา เทวปุตฺโต, เอวํ ภิกฺขุฯ ยถา จนฺโท อพฺภา มุตฺโต มหิกา มุตฺโต ธูมรชา มุตฺโต ราหุคหณา [ราหุปาณา (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต [วิโรจติ (สฺยา.)] จ, เอวเมวํ ภิกฺขุ สพฺพกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จฯ เตน วุจฺจติ – อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติฯ อิมานิ เตรส โวทาเน ญาณานิฯ

โวทานญาณนิทฺเทโส จตุตฺโถฯ

ภาณวาโรฯ

5. สโตการิญาณนิทฺเทโส

[163] กตมานิ พาตฺติํส สโตการิสฺส ญาณานิ? อิธ ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติฯ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติฯ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ปีติปฏิสํเวที…เป.… สุขปฏิสํเวที… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที … ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ… จิตฺตปฏิสํเวที… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ… สมาทหํ จิตฺตํ… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติฯ

[164] อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมิํ อาทาเย, อิมสฺมิํ ธมฺเม, อิมสฺมิํ วินเย, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อิมสฺมิํ ปาวจเน, อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเนฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติฯ ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสกฺโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโมฯ อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญํฯ รุกฺขมูลนฺติ ยตฺถ ภิกฺขุโน อาสนํ ปญฺญตฺตํ โหติ มญฺโจ วา ปีฐํ วา ภิสิ วา ตฏฺฏิกา วา จมฺมขณฺโฑ วา ติณสนฺถโร [ติณสณฺฐโร (สฺยา.)] วา ปณฺณสนฺถโร วา ปลาลสนฺถโร [ปลาสสนฺฐโร (สฺยา.)] วา, ตตฺถ ภิกฺขุ จงฺกมติ วา ติฏฺฐติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติฯ สุญฺญนฺติ เกนจิ อนากิณฺณํ โหติ คหฏฺเฐหิ วา ปพฺพชิเตหิ วาฯ อคารนฺติ [อาคารนฺติ (สฺยา.)] วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาฯ นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต [ปนิธิโต (สฺยา.)] สุปณิหิโตฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐฯ สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ

[165] สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตีติ พาตฺติํสาย อากาเรหิ สโต การี โหติฯ ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติฯ ตาย สติยา เตน ญาเณน สโต การี โหติฯ